CORPUS
IURIS CIVILIS
EDITIO STEEEOTYPA QUINTA DECIMA
VOLUMEN PRIMUM
INSTITUTIONES
RECOGNOVIT
P A [ILUS KBUEGEB
DIGESTA
RECOGNOVIT
THEODORUS MOMMSEN
RETRACTAVIT
PAULUS KBUEGEB
REROLINI
APUD WE1DMANNOS
MCMXXVIII
£45 ..Sto
INDEX TITULORUM
INSTITUTIONUM DIGESTORUM CODICIS.
A.
de abigeis J3. 47, 14 C. 9, 37. de generali abolitione G 9, 43 de abolitionibus C. 9, 42
ad senatus consultum Turpillianum et de abolitionibus criminum I). 48, 16 de acceptilatione D. 46, 4 de acceptilationibus C. 8, 43
de accusationibus et inscriptionibus D. 4S, 2 C- 9, 2 acq. v. adq.
de actione exercitoria D. 14, 1 de actione rerum amotarum D. 2.r>, 2 de actione pigneraticia C ■ 4, 24 de actione tributoria D. 14, 4
de hereditate vel actione vendita T). 18, 4 C. 4, 39 de actionibus J. 4, 6
de actionibus empti et venditi D, 19, 1 C ■ 4, 49 de actionibus hereditariis C. 4, 16 de actore a tutore scu curatore dando C. 5, 61 de itinere actuque privato D. 43, 19 ad exhibendum X>. 10. 4 C. 3, 42 ad legem Aquiliam L>. 9, 2 ad legem Corneliam de falsis C ■ 9, 22 ad legem Corneliam de sicariis V. 9: 16 ad legem Corneliam de sicariis et veneficis £>. 48, 8 ad legem Fabiam C. 9, 20 ad legem Falcidiam D. 35, 2 C. 6, 50 ad legem Iuliam de adulteriis coercendis I). 48, 5 id legem Iuliam de adulteriis et de stupro C. 9, 9 ad legem Iuliam de ambitu C. 9, 26
ad legem Iuliam de vi privata 1). 48, 7
ad legem Iuliam de t1 publica V. 48, 6
ad legem Iuliam de v. publica seu privata C. 9, 12 aa legem Iuliam maiestatis D. 48, 4 C. 9, 8
ad legem Iuliam peculatus et de sacrilegis et de resi-
duis D. 48, 13
ad legem Iuliam repetundarum C. 9, 27 ad legem Visclliam C. 9, 21 ad municipalem et de. incolis JD. 50, 1 ad senatus consultum Macedonianum C. 4, 28 ad senatus consultui, Orfitianum G. 6, 57 ad senatus consultum Tertullianum C. 6, 56 ad senatus consultum Tertullianum et Orfitianum D.3S aa senatus consultum Trebellianum D. 36, 1 C. 6 ad senatus consultum Turpillianum C. 9, 45
sena is consultum Turpillianum et de abolitionib criminum JJ. 48 16
ad senatus consultum Yelleianum D. 16, 1 C' 4 de in diem addictione D. l8, 2 ’ ’
de ademptione legatorum J. 2 21 de ademptione libertatis D. 40 6 de legitima adgnatorum successione J. 3, 2 de legitima adgnatorum tutela J. V, 15
“ Vel transf“ia legatis vel fideicommis
de adluvionibus et paludibus et de pascuis ad aliun statum translatis G. 7, 41
de administratione et periculo tutorum et curatorum qui gesserint vel non et de agentibus vel conve- niendis uno vel pluribus D. 26, 7 de administratione rerum ad civitates pertinentium
D. 50, 8
de administratione rerum publicaram G. 11, 31 de administratione tutorum et curatorum et de pecunia pupillari feneranda vel deponenda C. 5, 37 de adoptionibus J. 1, 11 C. 8, 47 de adoptionibus et emancipationibus et aliis modis qui- bus potestas solvitur D, 1, 7 de adquirenda et retinenda possessione G. 7, 32 de iure deliberandi et de adeunda vel adquirenda he* reditate C. 6, 30
de adquirenda vel amittenda possessione D- 41, 2 de adquirenda vel omittenda hereditate V. 29, 2 de adquirendo rerum dominio D- 41, 1 de adquisitione per adrogationem J. 3, 10 de adsertione tollenda C. 7, 17
de adsessombus et domesticis et cancellariis iutiicum
C. 1, 51
de officio adsessorum D. 1, 22
de adsignandis libertis C, 38, 4
de adsignatione libertorum J. 3, 8
ad legem Iuliam de adulteriis coercendis D. 48, 5
ad legem Iuliam de adulteriis et de stupro C. 9, 9
adversus creditorem C. 7, 36
de advocatis diversorum iudiciorum C. 2, 7
[de advocatis diversorum iudicum C. 2, 7, 20]
de advocatis fisci (7. 2, 8
de aedificiis privatis C. 8, 10
de aediliciis actionibus C. 4, 58
de aedilicio edicto et redhibitione et quanti minoris
D. 21, 1
qui et a quibus manumissi liberi non fiunt et ad legem Aeliam. Sentiam D. 40, 9 de aestimatoria D. 19, 3 de agentibus in rebus C. 12, 20
de agnoscendis et alendis liberis vel parentibus vel pa- tronis vel libertis D. 25, 3 de agricolis censitis vel colonis C- 11, 48 de agricolis et. mancipiis dominicis vel fiscalibus sive rei privatae C. 11, 68 de albo scribendo I>. 50, 3 de aleatoribus D. 11, 5 de aleae lusu et aleatoribus C. 3, 43 de alendis liberis ac parentibus C. 5, 25 de agnoscendis et alendis liberis vel parentibus vel pa- tronis vel libertis I). 25, 3 de Alea-.andriae primatibus G. 11, 29 de alienatiorte indicii mutandi causa facta D. 4, 7 C. 2, 54
de alimentis pupillo praestandis C- 6, 50 de alimentis vel cibariis legatis D. 34, 1
a'
alluvionibus
COMITIBUS
IV
de alluvionibus ei paludibus st de pascuis ad alium statum transistis 0. 7, 41 ad legem luliarn de ambitu C. 5), 26 de lege tulia ambitu» D. 48, 14 de adquirenda vel amittenda possessione It 41, 2 rerum amotarum G. 5, 21 de actione amotarum rerum it 25, '2 an per alium causae appellationum reddi possunt D- 49, 9
an servus ex suo facto post manumissionem teneatur
G 4, 14
de cursu publico angarii» et parangariis C 12, 5(1 de annali exceptione Italici contractus tollenda et de diversis temporibus et exceptionibus et praescriptio- nibus et interruptionibus earum C. 7, 40 de annuor- civilibus C. 11, 25
de annonis et capitu administrantium vel adseasorum aliorumve publicas sollicitudines gerentium vel eorum <jui aliquas consecuti aunt dignitates C. 1, 52 de annonis et tributis G. 10, 16 de annuis legatis et fideicommissis D. 33, 1 de apochi» publicis et descriptionibus curialium C. 10,22 de apostatis C. 1, 7
de apparitoribus comitis Orienti» C. 12, 56 de diversis officiis et apparitoribus iudicum et proba- toriis eorum C ■ 12, 59
de apparitoribus magistrorum militum ct privilegiis eorum C. 12, 54
le apparitoribus praefecti annonae C. 12, 59 de apparitoribus praefecti urbis C. 12, 53 de apparitoribus praefectorum praetorio et privilegiis eorum C. 12, 52
de apparitoribus proconsulis et legati C. 12, 55 de appellationibus et consultationibus 0. 7, 62 de appellationibus et. reiationibus T), 49, 1 de avpellatwnibus recipiendis vel non D. 49, 5 apud eum a quo appellatur aliam causam agere com- pellendum D. 49, 12 de servitutibus et de aqua C. 3, 34 de aqua cottidiana et aestiva D. 43, 20 de aqua et aquae pluviae arcendae D. 39, 1 de aquaeductu C. 1 1, 43 a. quibus appellari non licet D. 49, 2 de lege Aquilia J. 4, 3 C. 3, 35 ad legem Aquiliam D. 9, 2 arbitrium tutelae C. 5, 51 de arboribus caedendis D. 43, 27 arborum furtim caesarum I>. 47, 7 de susceptoribus praepositis et arcariis C. 10, 72 de comitibus et archiatris sacri palatii C. 12, 13 de argenti pretio quod thesauri* Infertur C- 10, 78 ass. v. o ds. do athletis C. 10, 54
de Atiliano tutore vel eo qui ex lege Iulia *t Titia dabatur J. 1, 20
de auctoritate ct consensu tutorum et curatorum D 26, 8
de auctoritate praestanda C. 5, 59 de auctoritate tmorum J. t, 21 de officio praefecti Augustalis D, 1, 17 C. 1, 37 de iure aureorum acutorum D. 40, 10 O. 6, 8 de auri publici prosecutoribus C. 10, 74 de auro argento mundo ornamentis unguentis veste vel vestimentis et statuis legatis D. 34, 2 de «uro coronario C. 10, 70
B.
de bonis aoetoritate iudici» possidendi» seu venumdan- dis et de separationibus C. 1, 72 de bonis damnatorum D. 48, 20 de ionts eorum qui ante sententiam vel mortem sibi conseiverunt Te! accusatorem corruperunt 2? 48 21 de bonis mortem sibi conscientium C. 9, 50 de 6on« libertorum D. 38, 2 de bonis libertorum et de iure patronatus C. 6, 4 de bonis maternis et materni generis G. 6, 60 de fcoms proscriptorum seu damnatorum C. 9, 49
l
i
!
I
Je bonis quae liberis in potestate constitutis ei mairi- mooio vel alia» ndquiruntur ct eorum adininistratioue
C. 6, 61 . .
da bonis vacantibus et de incorporatione G. 10, 10 de bonorum possessione contra tabulas D. 37, 4 de bonorum possessione contra tabulas liberti quae pa- tronis vel liberis eoruui datur O. 6, 13 de bonorum possessione contra tabulas quam praetor liberi» pollicetur C. 6, 1 2
de hortorum possessione ex testamento militi» O. 3 t , 13 de bonorum possessione furioso infanti muto surdo cacco competente D. 37, 3 de bonorum possessione secundum tabulas C. 6, 1 1 de bonorum possessio uibus J, 3, 9 O 37, 1 de bonorum possessionibus secundum tabulas I). 37, li
C.
| de cadaveribus punitorum D. 48, 24 | de caducis tollendis O. 6, 5 1 i de calculi errore 0- 2, 5
■ de calumniatoribus D. 3, 6 O. 9, 46
j de adsessoribus et domesticis et cancellariis iudieum C. 1, 41
| de canone frumentario urbis Romae C 11, 2.1 | de canone largitionalium titulorum G. 10, 23 de capiendis et distrahendis pignoribus tributorum citu*»
; C. 19, 21
de capitatione civium censibus exitnenda C. 11, 49 de capite minutis D. 4, 5 de capitis minutione J. 1, 16
de Capitinis et de postliminio et redemptis ab hostibus
A> 49, 15
de Carboniano edicto I). 37, 19 O. 6, 17 I de privatis carccribut inhibendis C. 9, 5 i de castrenst omnium palatinorum peculio C. 12, 30 1 Je castrensi peculio D 49, 17
: de castrensi peculio militum et praefectianorum C. 12. ilii de castrensianis ct ministerianis C. 12, 25 da regula Catoniana D. 34, 7
nautae caupones stabularii ut recepta restituant I). 4, 9 furti adversu» nautas caupones stabularios D. 47, 5 : de causis, ex quibus infamia alicui inrogatur C. 2, 11
■ de censibus U. 59, 15
de censibus et censitoribus et peraequatoribus et in- spectoribus G. 1 1, 58 de cessione bonorum II. 42, 3 de alimentis vel cibariis legatis D. 34, 1 : de classicis G. 11, 13 de SC. Claudiano tollendo C. 7, 24 de cloacis D. 43, 23 ' de codicillis J. '2. 25 C. 6, 36 : de iure codicillorum D. 29, 7 de Iudaeis et caelicolis C. 1, 9
■ de successione cognatorum J. 3, 5
I de cohortalibus principibus corniculariis et primipila- ribus C, 12, 57 | de collatione D. 37, 6 i de collatione aeris C. 10, 29 do dotis coi latione D. 37, 7 | de collatione donatorum ve! relevatortiiu *ut transla- torum seu adaeratorum O. 10, 28 de eoliatmne fundorum fiscalium vel rei privatae vel dominicae vel civitatum vel templorum O. 11, 74 j de cotlatinne fundorum patrimonialium et e rnphvteu fi- corum C. 1 1, 65 de collationibus C. 6, 20
de collegiatis et chartopratii et nummulariis C. 11, 19
de collegiis et corporibus D. 47, 22
de collusione detegenda D. 40, 16 £?. 7, 20
de agricolis censitis vel colonis C. 11, 48
de colonu Dlvricianis C . 1 1, 53
de coionis Palaestinis C. 11, 51
de coltmis ThraeeDaibus C . 11, 52
de comitibus consistorianis C. 12, 10
de eoimfi&us et archiatris aaori palatii C. 12, 13
de comitibus et tribunis scholarum C. 12, 11
da comitibus qui provincias regunt C. 12, 14
C0M3TIBDS
y
DOMESTICIS
A* comitibus rei militari* C- VI, 12
de quaestoribus magistri* officiorum coebus «mera-um largitionum et rei privatae O. Ii, o de apparitoribus comitis Orientis ->
de officio comitis Orientis 0. 1, 3b de officio comitis rerum privatarum C. 1, M de officio comitis sacrarum largitionum C. lr 32 de officio comitis sacri patnmoml <7. I, 34 de eotrtmrafu 0. 12, 42
,u ,n.„imerciis et mercatoribus C. 4, 03 ,
epistulas programmata subscriptione, auctoritatem rei mdicatae non habere G. 7, EO de lege commissoria D. 18, 3 commodati vel contra D. 13, 6
de cantmodato 0 . 4, 23 communi dividundo D. 10, 3 <7. 3, 37
de eervo communi manumisso C. 7, 7 communia de legatis et fideicommissis et de ia rem missione tollenda G. fi, 43 communia de manumissionibus G- 7, 15 communia de successionibus C . 6, 59 communia dfl usucapionibus C. 7, 30 communia praediorum tam urbanorum quam rusticorum
D. 8, 4 . ,
communia ntriusqno indicii tam familiae erciscunaae quam communi dividundo C. 3, 38 de communium rerum alienatione <7. 4, 52 de compensationibus D. lfi, 2 (7. 4, 3 i
de concubinis D. 25, 7 <7. 5, 26
de coneusswnc D. 47, 13
de eondirtotuTiu* et demonstrationibus et causis et mo- dis eorum quae in testamento scribuntur D. 35, 1 dt condicionibus insertis tam legatis quam fideicom- missis et libertatibus C. fi, 46 de condicionibus institutionum D, 28, 7 de condictione causa data causa non secuta D. 12, 4 de condictione ei lege D. 13, 2
de condictione ex lege et sine causa vel iniusta causa G, 4, 9
de condictione furtiva D. 13, 1 <7. 4, 8
de condictione indebiti D. 12, 6 C. 4, 5
de condictione, ob causam datorum O. 4, 6
de condictione ob turpem causam C, 4, 7
de condictione ob turpem vel Lniustam causam D. 12, 5
de condictione sine causa D. 12, 7
de condictione triticaria D. 13, 3
de conditis in publicis horreis G. 10, 28
de locutione et conductione J. 3, 24
locati conducti I). 19, 2
de iocato et conducto C. 4, 65
de Conductoribus et procuratoribus sive actoribus prae- diorum fiscalium et domus Augustae G. ! 1, 72 de conductoribus vectigalium fisci G. 10, 57 de confessis D. 42, 2 C. 7, 59 de coufirmanao tutore C. 5, 29 de confirmando tutore vel curatore D. 26, 3 de co inungendis cum emancipato liberis eius D. 37, 8 de consensu obligatioue J. 3, 22 de consortibus eiusdem litis C. 3, qfi do pecunia constituta D. 13, 5 de constituta pecunia C, 4, 18 de constitutionibus principum D. 1, 4 de legibus et constitutionibus principum et edictis C. 1, 14 de legibus^ senatusque consultis et longa consuetudine
quae Bii longa consuetudo C. 8, 52
e consulibus et nou spargendis ab his pecuniis et de
tle £f«efeCtlS et maSiatris militum et patriciis G. 12, 3 oe othcio consulis D. 1, 10
r)o ?JTe11llti[>uibus et consultationibus G 7, 62 Ue liti» contestatione C. 3, 9
6 et "inhiberi' iu^icum vel eorUin fiol »unt circa eos
administrati18 .doDatioDlt;iUa eos faciendis et ue
sinTsanetin ^ ProPHaa *edes aedificent
sine sanctione pragmatica C. 1, 53
* eT veiuliLremmi'tl0IJe 'l- de pacUs inter emptorem
™8,TP0“" * *"• •“
de contrahenda emptione C. 4, 38 de contrahenda et committenda stipulatione C. 8, 37 de contraria tutelae et utili actione D. 27, 4 de contrario iudicio G. 5, 58 de conveniendis fisci debitoribus G. 19, 2 de lege Cornelia de falsis et de senatus eonsulto I.ibo- niano D. 48, 10
ad legem Corneliam de falsis <7. 9. 22 ad legem Corneliam de sicariis C. 9, 16 ad legem Corneliam de sicariis et veneficis D. 48, 9 de cohortalibus principibus corniculariis et primipila- ribus C. 12, 57
creditorem evictionem non debere C. 8, 45 de crimine expilatae hereditatis G. 9, 32 de crimine peculatus G. 9, 28 de crimine sacrilegii C. 9, 29 de crimine stellionatus G. 9, 34
de cupressis ex luco Daphnensi vel Perseis per Aegyp- tum non excidendis vel vendendis G. 11, 78 de curatore bonis dando D. 42, 7 de curatore furiosi vel prodigi C. 5, 70 de curatoribus J. 1, 23
de curatoribus furioso et aliis extra minores dandi. D. 27, 10
de curiosis C. 12, 22
de cursu publico angariis et parangariis C. 12, 50 de custodia et exhibitione reorum D. 48, 3 de custodia reorum G. 9, 4
D.
de damno infectu et de suggrundis et protectionibus D. 39, 2
debitorem venditionem pignoris impedire non posse C. 8, 28
de debitoribus civitatum C. 11, 33 de, decanis C. 12, 26 de decretis ab ordine faciendis D. 59, 9 de decretis decurionum super immunitate quibusdam concedenda C. 10, 47 de decui iis urbi» Romae C. 11, 14 de decurionibus et filiis eorum D. 50, 2 de dee-ur*0ni5«* et filiis eorum et qui decuriones ha- bentur quibus modis a fortuna curiae liberentur G. 10, 32
de decurionibus et silentiariis C. 12, 16
de dediticia libertate tollenda C. 7, 5
de procuratoribus et defensoribus D. 3, 3
de defensoribus civitatum C. 1, 55
de delatoribus C. 10, 11
depositi vel contra D. 16, 3 <7. 4, 34
de desertoribus et occultatoribus eorum O. 12, 45
de dignitatibus G. 12, 1
de dilationibus C. 3, 11
de feriis et dilationibus et diversis temporibus D. 2, 12 de discussoribus C. 10, 30 de distractione, pignorum G. 8, 27 de distractione pignorum et hypothecarum D. 20, 5 de diversis officiis et apparitoribus iudicum et proba- toriis eorum C. 12, 59
de diversis praediis urbanis et ruBticis templorum et civitatum et omni reditu civili C. 1 1, 70 de diversis regulis iuris antiqui D. 50, 17 de divertis rescriptis et pragmaticis sanctionibus C. 1, 23
dc diversis temporalibus praescriptionibus et de acces- sionibus possessionum D. 44, 3 de dividenda tutela ct pro qua parte quisque tutorum conveniatur C. 5, 52 de rerum divisione et qualitate J. ‘1, 1 de divisione rerum et qualitate D. 1, S de divisione stipulationum J. 3, 18 de divortiis et repudiis D. 24. 2
divortio facto apud quem liberi morari vel educari de- bent C. 5, 24
de doli mali et metus exceptione D. 44, 4 de dolo maJo D. 4, 3 C. 2, 20 da domesticis et protectoribus (7. 12, 17
/
DOMESTICIS
VI
pujo
de adsessoribus et domesticis et cancellariis nidicum C. 1, 51
de adquirendo rerum dominio D. 41, 1 de donationibus J. 2, 7 7). 39, 5 C. 8, 53 de donationibus ante nuptias vel propter nuptias et sponsaliciis C. 5, 3
de donationibus inter virum et tuorem D. 24, 1 de donationibus inter virum et uxorem et a parentibus in liberos factis et de ratihabitione G. 5, 16 de donationibus quae sub modo vel condicione vel ex certo tempore conficiuntur C. 8, 54 de mortis causa donationibus 1). 39, 6 C. 8, 56 de fundo dotali D. 23, 5 C. 5, 23 de pactis dotalibus D. 23, 4 de dote cauta et non numerata C. 5, 15 de dote praelegata D. 33, 4 de dotis collatione D. 37, 7
de dotis promissione vel nuda pollicitatione C. 5, 11 de iure dotium I). 23, 3 C. 5, 12 de rebus dubiis D. 34, 5 de duobus reis constituendis D. 45, 2 de duobus reis stipulandi et promittendi J. 3, 16 G. 8, 39
de evictionibus et duplae stipulatione D. 21, 2
E.
de edendo D. 2, 13 C. 2, 1
de legibus et constitutionibus principum et edictis C. 1, 14
de Carboniano edicto D. 37, 10 C. 6, 17 de successorio edicto D. 3S, 9 G. 6, 16 de aedilicio edicto et redhibitione et quanti minoris D. 21, 1
de edicto divi Hadriani tollendo et quemadmodum scrip- tus heres in pessessionem mittatur G. 6, 33 de effractoribus et expilatoribus D. 47, 18 de optione vel electione legata D. 33, 5 de adoptionibus et emancipationibus et aliis modis quibus potestas solvitur D. 7 de emancipationibus liberorum C. 8, 48 de emendatione propinquorum C . 9, 15 de ejnendatione servorum C. 9, 14 de emphyteutico iure C. 4, 66 de actionibus empti et venditi D. 19, 1 C. 4, 49 de emptione et venditione J. 3, 23 de contrahenda emptione et venditione D. 18, 1 C. 4, 38 de eo cui libertatis causa bona addicuntur J. 3, 11 de eo per quein factum erit quo minus quis in iudieio sistat 2>. 2, 10
de eo qui pro tutore negotia gessit C . 5, 45 de eo qui pro tutore prove curatore negotia gessit D. 27, 5
de eo quod certo loco dari oportet D. 13, 4 de metatis et epidemeticis C. 12, 40 de episcopali audientia et de diversis capitulis quae ad ius curamque et reverentiam pontificalem pertinent C. i, 4
de episcopis et clericis et orphanotrophia et brepho- trophis et xenodochis et asceteriis et monachis et privilegio eorum et castrensi peculio et de redimen- dis captivis et de nuptiis clericorum vetitis seu per- missis C. 1, 3
de equestri dignitate G. 12, 31 de erogatione militaris annonae C. 12, 37 de errore advocatorum vel libellos seu preces conci- pientium C. 2, 9 de calculi errore G. 2, 5
etiam ob chirographariam pecuniam pignus teneri C.
8, 26
etiam per procuratorem causam in integrum restitutio- nis agi posse C. 2, 48 de evictionibus C. 8, 44
de evictionibus et duplae stipulatione D. 21, 2 eum qui appellaverit in provincia defendi D. 49 H de eunuchis C. 4, 42
ex delictis defunctorum in quantum heredes convenian- tur C. 4, 17
de causis, ex quibus Infamia alicui inrogatur C. 2, 11 ex quibus causis maiores viginti quinque annis in in- tegrum restituuntur D- 4, 6 de exactionibus tributorum C. 10, 19 de exsecutoribus et exactoribus C. 12, 60 de exceptione rei indicatae I). 44, 2 de exceptione rei venditae et traditae D. 21, 3 de exceptionibus J. 4, 13
de exceptionibus praescriptionibus et praeiudiens It, 44, 1
de exceptionibus sive praescriptionibus C. 8, 35 de excoctione et translatione militarium annonarum C. 12, 38
de excusatione veteranorum C. 5, 65 de excusationibus J, 1, 25 D. 27, 1 de excusationibus artificum C. 10, 66 de excusationibus et temporibus earum C. 5, 62 de excusationibus munerum G. 10, 48 de exercitoria actione D. 14, 1 de exercitoria et institoria actione G. 4, 25 de liberis et postumis heredibus instituendis vel ex- keredandis D. 28, 2 de exheredatione liberorum J- 2, 13 de liberis praeteritis vel exheredatis C. 6, 28 de tabulis exhibendis D. 43, 5 C ■ 8, 7 de exhibendis vel transmittendis reis C. 9, 3 ad exhibendum D. 10, 4 G. 3, 42 de expensis publicorum Indorum G. 11, 42 expilatae hereditatis D. 47, 19 de crimine expilatae herediiatis G ■ 9, 32 de exsecutione rei iudicatae C. 7, 53 de exsecutoribus et exactoribus C. 12, 60 de variis et extraordinariis cognitionibus et si iudex litem suam fecisse dicetur D. 50, 13 de extraordinarii* criminibus D, 47, 11
F.
de lege Fabia de plagiariis D. 48, 15 ad legem Fabiam C. 9, 20 de fabricensibus C. 11, 10 de lege Falcidia J. 2, 22 ad legem Falcidiam I>. 35, 2 C. 6, 50 de falsa causa adieeta legato vel fideicommisso O. 6, 44 de falsa moneta C. 9, 24 ad legem Corneliam de falsis G. 9, 22 de lege Cornelia de falsis et de senatus consulto Libo- ni ano D. 48. 10
familiae erciscundae D. 10, 2 C. 3, 36 de famosis libellis C. 9, 36 de nautico fenore. D. 22, 2 C. 4, 33 de ferris C. 3, 12
de feriis et dilationibus et diversis temporibus D. 2, 12 de summa trinitate et fide catholica et ut nemo de ea publice contendere audeat C. 1, 1 de fide et iure hastae fiscalis et de adiectionibus 6. 10, 3
de fide instrumentorum et amissione eorum D. 22, 4 de fide instrumentorum et amissione eorum et antapo- chis faciendis et de his quae sine scriptura fieri possunt G. 4, 21
de fideicommissaria hereditatis petitione I). 5, 6
de fideicommissariis hereditatibus J. 2, 23
de fideicommissariis libertatibus D. 40, 5 C. 7, 4
de fideicommissis C. 6, 42
de legatis et fideicommissis D. 30. 31. 32
de fideiussoribus J. 3, 20
de fideiussoribus et mandatoribus D. 46, 1 G. 8, 40 de fideiussoribus et nominatoribus et heredibus tuto- rum et curatorum D. 27, 7 de fideiussoribus minorum G. 2, 23 de fideiussoribus tutorum seu curatorum C. 5, 57 de fiduciaria tutela J. 1, 19
de filiis familias et quemadmodum pro his pater tenea- tur C. 10, 62
de filiis officialium militarium qui in bello moriuntur O. 12, 47
de filio familias minore C. 2, 22
finium
VII
INGENUIS
finium regnndorum D. 10, 1 C. 3, 39 de fiscalibus usuris G. 10, b de advocatis fisci G. 2, 8 de iure fisci JD. 49, 14 G- 1 >
de privilegio & "? 'flamine publico ripave eius
de fluminibus De qiuu in .£ v>
dat, quo peins^ navigetur D. 43, 12
t actionum sublatis <7. 2, 57 \
dt Lisdictione omnium iudicum et de foro competenti /l o , ,
d usuris et frudibus et causis et omnibus accessionibus
et inora 2). 22, 1 „
fructibus et litis expensis C. tf *)1 de frumento Alexandrino G. 11, 2S 'de frumento urbis Constantinopolitanae C. 11, 24 de lege Fufia Caninia sublata J. 1, 7 C. 7, 3 de fugitivis D- 11, 4
de fugitivis colonis patrimonialibus et emphytenticis et saltuensibus C- 11, 64
de fugitivis serviB et libertis mancipiisque civitatum artificibus et ad diversa opera deputatis et ad rem privatam vel dominicam pertinentibus C. 6, 1 de fundit et saltibus rei dominicae C. 11, 67 de fundis limitotrophis et terris et paludibus et pascuis limitaneis vel castellorum C. 11, 60 de fundis patrimonialibus et saltuensibus et emphyteu- ticis et eornm conductoribus C. 11, 62 de fundis rei privatae et saltibus divinae domus C. 11, 66
de fundo dotali D, 23, 5 <7. 6, 23
de furibus balneariis D. 47, 17
furti adversus nautas caupones stabularios 2). 47, 5 de furtis D. 47, 2
de furtis et de servo corrupto G. 6. 2
G.
de generali abolitione C . 9, 43 de gladiatoribus penituB tollendis C. 11, 44 de glande legenda 2). 43, 28 de gradibus cognationis J. 3, 6
de gradibus et adhnibus et nominibus eorum D. 38, 10 de grege dominico C. 11, 76
H.
de usu et habitatione J. 2, 5 D, 7, S de usu. fructu et habitatione et ministerio servorum C. 3, 33
de haereticis et Manichaeis et Samaritis C. 1, 5 de heredibus instituendis J. 2, 14 L>. 28, 5 de heredibus instituendis et quae personae heredes in- stitui non possunt C. 6, 24 de heredibus tutorum C. 5, 54 de actionibus hereditariis C. 4, 16 de hereditate vel actione vendita D. 18, 4 C . 4, 39 j de hereditatibus decurionum naviculariorum cohorta- • Uum militum et fabricensium C. 6, 62 de hereditatibus quae ab intestato deferuntur /.31, de petitione hereditatis C. 3, 31 de hereditatis petitione D. 5, 3 de fideicommissaria hereditatis petitione i». 5 6 e possessoria hereditatis petitione D. 5 5 V heredum qualitate et differentia J. 2. 19 de h„ p6r qu08 aSere possumus X 4, 10
psmduae(jeX^j)U^jJC* °°Uatione illata sunt non nsur-
^ scribuntur” delentUr “ducuntur vel in- de Au quae reliDqnl7Iltuj 34, 6
relinquuntur g fi0™!1* “ testament0 vel codicillis
de Ai! quae mod^h?^ hab,en*ur D' U’ 8
quuntur C. 6, 45 1 gata Tel fideicommissa relin-
d« Ais quae vi m’etusye oanea ^
d* his quae ut indigni* auferuntur Tu,\ ’
de his qui a non domino manumissi sunt C. 7, 10 de his qui a principe vacationem acceperunt G. 10, 45 de his qui accusare non possunt C. 9, 1 de his qui ad ecclesias confugiunt vel ibi exclamant G. 1, 12
de his qui ad statuas confugiunt C. 1, 25 de his qui ante apertas tabulas hereditates transmittunt C. 6, 52
de his quibus ut indignis auferuntur et ad senatus con- sultum Silanianum C. 6, 35 de his qui effuderint vel deieeerint 21. 9, 3 de. his qui ex officio quod administraverunt conveniun- tur G. 11, 39
de his qui ex publicis rationibus mutuani pecuniam acceperunt C. 10, 6
de his qui in ecclesiis manumittuntur (7. 1, 13 de his qui in exilium dati vel ordine moti sunt <7. 10, 61
de his qui in priorum creditorum locum succedunt £7. 8, 18
de his qui latrones vel in aliis criminibus reoB occulta- verint <7. 9, 39
de his qui non impletis stipendiis sacramento soluti sunt C. 10, 55
de his qui notantur infamia D. 3, 2 de his qui numero liberorum vel paupertate excusa- tionem meruerunt C. 10, 52 de his qui parentes vel liberos occiderunt C. 9, 17 de his qui per metum iudicis non appellaverunt G. 1, 67 de his qui potentiorum nomine titulos praediis adfigunt vel eorum nomina in lite praetendunt G. 2, 14 de his qui se deferunt C. 10, 13 de his qui sibi adseribunt iu testamento C. 9, 23 de Ais qui sponte munera susceperunt C. 10, 44 de Ais qui sui vel alieni iuris sunt J. 1, 8 D. 1, 6 de his qui veniam aetatis impetraverunt C. 2, 44 de homine libero exhibendo 27. 43, 29 de liberis exhibendis seu de ducendis et de homine libero exhibendo C. 8, 8 de statu hominum D. 1, 5 de honoratorum vehiculis G. 11, 20 de honoribus et muneribus non continuandis inter pa- trem et filium et de intervallis G. 10, 41 de pignoribus et hypothecis et qualiter ea contrahantur et de pactis eorum D, 20, 1
I.
de lege Rhodia de tactu D. 14, 2
de iuris et facti ignorantia D. 22, 6 G. 1, 18
de iis per quos agere possumus J, 4, 10
de ii3 qui sui vel alieni iuris sunt J. 1, 8 D. 1, fi
de immunitate nemini concedenda C. 10, 25
de iure immunitatis C . 50, 6
de impensis in res dotales factis 1). 25, 1
de imponenda lucrativis descriptione G. 10, 36
de impuberum et aliis substitutionibus G. 6, 26
de incendio ruina naufragio rate nave expugnata £t.
de incertis personis C ■ 6, 48 de incestis et inutilibus nuptiis C. 5 6 ad municipalem et de incolis D. 50, 1 de incolis et ubi quis domicilium habere videtur et de his qui studiorum causa in alia civitate degunt G. 10, 40
de condictione indebiti D. 12, 6 C. 4, 5 de indicta viduitate et de lege fulia Miscella tollenda C. 6, 40
de indictionibus G. 10, 17 de in diem addictione 2). 18, 2
de praescriptis verbis ct in factum actionibus J>. 19, 5 de infamibus C. 10, 59
de infantibus expositis liberis et servis et de his qui sanguinolentos emptos vel nutriendos acceperunt G.
8, 51
de infirmandis poenis caelibatus et orbitatis et de deci- mariis sublatis <2. 8, 57 de ingenuis J. 1, 4
INGENUIS
LEGITIMA
V1U
do ingenuis manumissi» C. 7, 14 de ingratis liberi» C. 8, 49
de in integrum restitutione minorum viginti quinque annis 0 .2, 21
in integrum restitutione postulata ne quid novi na 0. 2, 49
de m integrum restitutionibus 13. 4, 1
injuncti muneris sumptu» ad omne» collegas pertinere
C. 11, 3g
de iniuriis X. 4, 4 C - 9, 35
de injuriis et famosis libellis 1). 47, 10
de iniusto rupto irrito facto testameuto 1). 28, 3
de tr» ius vocando D. 2, 4 G. 2, 2
in ius vocati ut eant aut satis vel cautum dent D. 2, 6
de in litem dando tutore vel curatore C. 5, 44
de iit litem iuramlo D. 12, 3 C. 5, 53
de inofficiosis donationibus C. 3, 29
de inofficiosis dotibus C. 3, 30
de inofficioso testamento X. 2, IS D. 5, 2 C. 3, 28 m quibus causie cessat longi temporis praescriptio C.
7, 34
in quibus causis coloni eensiti domino» accusare pos- sunt C. 11, 50
in quibus causia in integrum restitutio necessaria non eat G 2, 40
tn quibus causis militantes fori praescriptione uti non possunt C. 3, 25
in quibus causis pignus vel hypotheca tacite contrahi- tur D. 20, 2 G. 8, 14
in quibus causis tutorem habenti tutor vel curator dari potest C. 5, 36 de »*> rem verso D. 15, 3
de inspiciendo ventre custodiendoque partu D. 25, 4 j de institoria actione V. 14, 3 de institoria et exercitoria actione C. 4, 25 de institutionibus vei substitutionibus seu restitutioni- bus sub condicione factis C. 6, 25 de instructo vel instrumento legato D. 33; 7 de fide instrumentorum e.t amissione eorum JD. 22, 4 < G. 4, 21
ititer alios acta vel iudicata alii» non nocere C. 7, 60 de interdictis X. 4, 15 C. 8, 1 de interdictis et relegatis et deportatis X>, 48, 22 de interdictis sive extraordinariis actionibus quae pro ■ his competunt 1). 43, 1
de interdicto matrimonio inter pnpillaui et tutorem seu curatorem filiosque eorum 6'. 5, 6 de re iudicata et de effectu sententiarum at d» inter- '• locutionibus J). 42, I
de sententiis et interlocutionibus omnium indicum C. 7, 45 de interrogationibus in iure faciendis et interrogatorii» actionibus T). 11, 1
da inutilibus stipulationibus X. 3, 19 £7. 8, 38
de irenarchis C . 10, 77
de itinere actuque privato D. 43, 19
de Iudaeis et caelicolis C. 1, 9
indicatum solvi D. 46, 7
de iwdicit* C. 3, 1
de iudiciis et nbi quisque agere vel conveniri debeat
D. b.l
de lege Iulia ambitus D. 48, 14 de lege Iulia de annona D. 48, 12 de indicta viduitate et de lege Iulia Miscella tollenda C. 6, 40
de lege Iulia repetundarum I). 48, 1 1 ad legera luliam de adulterii» coercendis D. 48, 5 ,
ad legem luliam de adulteriis et de stupro C. 9, 9 ad legem luliam de ambitu C. 9, 26 ad legem luliam de vi privata D. 4S, 7
ad leerern luliam de vi publica D. 48. fi
ad legero luliam de vi publica seu privata G. 9 ] J
ad legem luliam maiestati* D. 48, 4 C 9, 8
ad legem luliam peculatus et de sacrilegia et de resi- duis D. 48, 13
ad legero luliam repetundarum C. 9, 27 de iure aureorum anulorum D. 40, 10 de iure aureorum anulorum «t da natalibus restituen- dis G 6, B
de iure codicillorum D. 29, 7 de iure deliberandi !>• 28, 8
de iure deliberandi et de adeunda vel adquirenda here- ditate C. fi, 39 ,,,
de iure dominii imputrundo t-. o, o>. de iure dotium D ‘23, 3 C- 5, 1 i de emjdiylouUoo iure C. 4, t>f> de iure fisci D. 49, 1*1 U- H-i 1 de tu re iunuunl tatis 59, & de rebus creditis et de iureuirando C. 4, 1 ^ de iureiuraudo propter calumniam dando G- 2,. o» _ de «murando sive voluntario sive necessario sive itt- diciali D. 12, 2 de jure liberorum C. 8, 58 de ture naturali et gentium et civili J. 1, 2 de iure patronatus D. 37, 14 de bonis libertorum e, de iure patronatus C. 6, 4 de ture personarum J. 1, 3 de iure rei publicae 0. 11, 30 de officio inridici D. 1, 2t) de officio iurulici Alexartdriae C. 1, 57 de Mtmdttdumc U. 2, I
de iurisdic.tione omnium indicum et de foro competenti G. 3, 13
de luru et facti ignorantia D. 22, C G 1. 18
de et iure X 1, 1 X>. 1, 1
I*
d» Latina libertate tollenda et per certos modos ia civitatem Romanam transfusa G. 7, 6 de Icyatumibut D. 5U, 7 6’. 10, 65 de legatis J. 2, 20 O. fi, 37 de legatis et fideicommissi» D. 30. 31. 32 communia de legatis et fideicommissis C. 6, 43 de legatis praestandi» contra tabulas bouorum posses- sione petita V. 37, 5 de lege Aquilia X. 4, 3 C. 3, 35 de lege commissoria D. 18, 3
[de coiiuuiBsoria lege in pignoribus rescindenda G. 8, 34] de lege Cornelia de falsis et de senatus consulto Libo- niuuo l>. 48, 10
de lege Fabia de plagiariis D. 48, 15 de Iryc Faleidia J 2, 22 de lege Fufia Canini» sublata J. 1. 7 de lege Fufia Caniuia tollentia C. 7, 3 de lege Iulia ambitus D. 48, 14 de tege iulia de annona D. 48, 12
rirticta viduitate et de lege Iulia Miscella tollenda v 40
ae icye Iulia repetundarum D. 4S, 11 de iegt Pompeia de parricidii» t). 18, 9 de lege Rhodia de iactu b. 14, 2 ad legem Aquiliam f> 9, 2 ad legem Corneliam de falsis C. 9, 22 ad legem Corneliani de sicarii» C. 9, 16 ad legem Corneliam de sicarii» et veneficis D. 48 8 ad legem Fabiam C ■ 9, 20 ad legem Faleidiam D. 35, 2 C. 6, 50 ad legem luliam de adulteriis coercendis D. 43, 5 ad legem luliam dc adulteriis et de stupro G. 9, 9
ud legem luliam de ambitu O. 9, 26
ad legem luliam de vi privata D. 48, 1
ad legem luliam de vi publica b. 4S, 6
ad legem luliam de vi publica seu privata C . 9, 1J
ad legem luliam maiestutis D. 48, 4 C. 9, 8 ad legem Ini tam peculutua et de sacrilegis et de resi- duis V 48, 13
ad legem luliam repetundarum G. 9, 27 ad legem Visclliam G 9, 21
de legibus et constitutionibus principutn et edictis fi. 1, 14
de legibus seaatusque consultis et longa consuetudine D. 1, 3
de legitima adgnatoruin successione X. 3 J de legitima adgnatorutu tutela X. 1 J6 ' do legitima parentium tutela X. J, 18 de legitima patronorum tutela X. 1, n
LEGITIMA
IX
NE
i Umtirna tutela G. 5, 30 td eUgitmi et unde cognati C. 0, 15
fl„de leqitimi V ■ 5», f <!e legitimis teredibua 0. b o5
2>. 40, 6 (
de — "7 . apostoli dicuntur
rie hbelks dimissoriis “ i
de liberali causa 25. 40- 2 C. 7, 10
de liberatione legata 25. 54, d
»f tabulaT U-stamenti nullae extabunt unde liberi D.
de m'eX et postumis heredibus instituendis vel exhere- dandis 25. 2S, 2
, exhibendis item ducendis 25. 43, 30
ie libens exhibendis seu de ducendis et de homine libero exhibendo C. 8, 8
de Uberis praeteritis vel exheredatis C. 6, 28 de agnoscendis et alendis liberis vel parentibus vel patronis vel libertis 1 1- 25, 3 de libertinis J ■ 1, 5 C ■ 10, 58 «e Ubertis et eorum liberis C. 6, 7 de libertis universitatum 25. 38, 3 de le-e Cornelia de falsis ei de senatus consulto Libo- ruano l>. 48, 10 de litigiosis D ■ 44, 8 C. 8, 36 de litis contestatione C. 3, 9 de litorum et itinerum custodia C. 12, 44 de litterarum obligatione J. 3, 21 heaii conducti I). 19, 2 de locatione et conductione ./. 3, 24 de locatione praediorum civilium vel fiscalium sive tem- plorum sive rei privatae vel dominicae G. 11, 71 de locato et conducto C. 4, 05 de locis ct, itineribus publicis 25. 43, 7 de. loco publico fruendo 25. 43, 9 de legibus senatusque consultis et longa consuetudine D. 1, 3
quae git * longa consuetudo C. 8, 52 de longi temporis praescriptione quae pro libertate et non adversus libertatem opponitur C. 7, 22 de lucris advocatorum et concussionibus officiorum sive apparitorum C. 12, 6! de luitione pignoris G. 8, 30
M.
de SC. Macedoniana 25. 14, 6
ru SC. Macedoni anum C. 4, 28
de magistratibus conveniendis 25. 27, 8 C. 5, 75
de magistratibus municipalibus C. 1, 56 1 u
de officio magistri militum C ■ 1, 29
de officio magistri officiorum C ■ 1, 31
de magistris scriniorum G. 12, 9
de maiuma G. 11, 46
«e maleficis et mathematicis et ceteris similibus C, 9, 18
de mancipiis et colonis patrimonialium et saltuensium et empbyleuticorum fundorum C. 11, G3 de mandatis prineipum C. 1, 15 mundati vel contra D. 17, 1 G. 4, 35 de mandato J. 3, 26 de manumissionibus 25. 40, 1 communia de manumissionibus G. 7, 15 de manumissionibus quae servis ad universitatem per- tinentibus imponuntur T>. 40, 3 de manumissis testamento D. 40, 4 de manumissis vindicta 75. 40, 2 e maleficis et mathematicis et ceteris similibus C.
9, 18
«e professoribus et medicis C. 10, 53 . mendicantibus validis C. 11, 26 *’ ™msor falsum modum dixerit D. 11, C
«e c. 12 27
de commerciis et mercatoribus C- 4, 63 e metallariis et metallis et procuratoribus metallorum G. 11, 7
de metatis et epidemeticis C. 12 40 de metropoli Beryto C. 11, 22
de migrando D. 43, 32 de militari testamento J. 2, 11 D. 29, 1 dc militari veste C. 12, 39 de castrensianis et ministerianis C. 12, 25 de minoribus viginti quinque annis D. 4, 4 de modo multarum quae ab iudicibus infliguntur O. 1, 54
de monopoliis et de conventu negotiatorum ili icito vel artificum ergolaborumque nec non balneatorum pro- hibitis illicitisque pactionibus C. 4, 59 de usuris et fructibus et causis et omnibus accessioni- bus et mora 29. 22, 1
de mortis causa donationibus et capionibus 29. 39, 6 de mortis causa donationibus C . 8, 56 de mortuo inferendo et sepulchro aedificando 25. 11, 8 de mulieribus in quo loco munera sexui congruentia et honores agnoscant G. 10, 64 de mulieribus quae servis propriis se iunxerunt G. 9, 11 ut nemiui liceat in coemptione speciciuiu sc excusare et de munere sitoniae C ■ 10, 28 de muneribus et honoribus 25. 50, 4 de honoribus et muneribus non continuandis inter pa- trem et filium et de intervallis O. 10, 41 de muneribus patrimoniorum C. 10, 42 de municipibus et originariis C. 10, 39 de murilegulis et gynaeciariis et procuratoribus gynaecii et de monetariis et bastagariis Q. 11, 8 de mutatione nominis C. 9, 25
N.
de natalibus restituendis D. 40, 11 de iure aureorum anulorum et de natalibus restituendis C. 6, 8
de naturalibus liberis et matribus eorum et ex quibus causis iusti efficiuntur C. 5, 27 de naufragiis C. 11, 6 dc navibus non excusandis <7. 11,4 de naviculariis seu naucleris publicas species transpor- tantibus C. 11, 2
nautae caupones stabularii ut receptu restituant 25. 4, 9 furti adversus nautas caupones stabularios D. 47, 5 de nautico fenore L>. 22, 2 G. 4, 33 de nautis TiberiniB C. 11, 27
de necessariis et servis heredibus instituendis vel sub- stituendis G. 6, 27
nc Christianum mancipium haereticus vel paganus vel ludaeus habeat vel possideat vel circumcidat C . 1, 10 ne comitibus rei militaris vel tribunis lavacra paesten- tur G. 1, 47
ne de statu defunctorum post quinquennium quaeratur 25. 40, 15 G. 7, 21
ne fideiussores vel mandatores dotium dentur C. 5, 20 ne filius pro patre vel pater pro filio emancipato vel libertus pro patrono conveniatur G. 4, 13 ne fiscus rem quum vendidit evincat C. 10, 5 -ne fiscus vel res publica procurationem alicui patrocinii causa in lite praestet C. 2, 17 negotiatores ne militent C. 12, 34 de negotiis gestis 25. 3, 5 C. 2, 18 ne liceat in una e.ademquc causa tertio provocare vel post duas sententias iudicum quas definitio prae- fectorum roboraverit eas retractare C. 7, 70 nc liceat potentioribus patrocinium litigantibus prae- stare vel actiones in se transferre G ■ 2, 13 liemini licere signum salvatoris Christi vel in-siliee vel in marmore aut sculpere aut pingere C. 1, 8 nc operae a collatoribus exigantur G. 10, 24 ne pro dote mulieri bona mariti addicantur C 5, 22 ne quid in flumine publico fiat, quo aliter uqua fluat.
atque uti priori aestate fluxit 25. 43, 13 ne quid in loco publico vel itinere fiat D. 43, 8 nc quid in loco sacro fiat D. 43, 6 «e quid oneri publico imponatur G. 11, 5 ne quis eum qui in ius vocabitur vi eximat D. 2, 7 ne quis in sua causa iudicet vel ius sibi dicat G. 3, 5 ne quis liber invitus actum rei publicae gerere cogatur C. 11, 37
b
X
POSSESSIONE
ne rei dominicae Tei templorum vindicatio temporm exceptione submoveatur C ■ 7, 38 ne rei militaris comitibus vel tribunis lavacra praesten- tur C. 1, 47 .
[ne rusticani ad ullum obsequium devocentur C- 11, ooj «e sanctum baptisma iteretur C. 1. 6 ne sine iussu principis certis iudicibus liceat confiscare C. 9, 48
ne tutor vel curator vectigal conducat C . 5, 41 ne vis fiat ei qui in possessionem missus erit D. 43, 4 ne uxor pro marito vel maritus pro uxore vel mater pro filio conveniatur C. 4, 12 nihil innovari appellatione interposita D. 49, 7 de Nili aggeribus non rumpendis C. 9, 38 non licere metrocomiae habitatoribus loca sua ad extra- neum transferre G. 11, 56 de non numerata pecunia C. 4, 30 de novationibus et delegationibus D. 46, 2 C. 8, 41 (de novi operis nuntiatione G. 8, 10, 14] de noxalibus actionibus J. 4, 8 L>, 9, 4 C. 3, 41
de nudo ex iure Quiritium tollendo C ■ 7, 25 nulli licere in frenis et equestribus sellis et in balteis margaritas et smaragdos et hyacinthos aptare et de artificibus palatinis C. 11, 12 de numerariis actuariis et chartulariis et adiutoribu3 seriniariis et exceptoribus sedis excelsae ceterorum- que iudicum tam civilium quam militarium C. 12, 49 de nundinis D. 50, 11 C- 4, 60 de ritu nuptiarum 29. 23, 2 de nuptiis J. 1, 10 G. 5, 4
: oblatione votorum C. 12, 48 obligationibus J. 3, 13
obligationibus et actionibus D. 44, 7 G. 4, 10 obligationibus quae ex delicto nascuntur J. 4, 1 obligationibus quae quasi ex delicto nascuntur J. 4, 5 obligationibus quasi ex contractu J. 3, 27 obsequiis parentibus et patronis praestandis D. 37, 15 obsequiis patronis praestandis C. G, 6 officio adsessorum D. 1, 22 officio civilium iudicum C. 1, 45 officio comitis Orientis G. 1, 36 officio comitis rerum privatarum C. 1, 33 officio comitis sacrarum largitionum G. 1, 32 5 officio comitis sacri palatii G. 1, 34] officio comitis sacri patrimonii C. 1, 34 officio consulis 29, 1, 10 officio diversorum iudicum C. 1, 48 officio eius cui mandata est iurisdictio D. 1, 21 officio eius qui vicem alicuius iudicis obtinet C. 1, 50
officio iudicis J. 4, 17 officio iudicum militarium C. 1, 46 officio iuridici 29. 1, 20 officio iuridici Alexandriae C. 1, 57 officio magistri militum C. 1, 29 officio magistri officiorum C. 1, 31 officio praefecti annonae C. 1, 44 officio praefecti Augustalis 29. 1, 17 C. 1, 37 officio praefecti praetorio D. 1, 11 officio praefecti praetorio Africae et de omni eius- dem dioeceseos statu C. 1, 27 officio praefecti vigilum 29. 1, 15 C. i, 43 officio praefecti urbis J). 1, 12 C. 1, 28 officio praefectorum praetorio Orientis et Illyrici C. 1, 26
officio praesidis 29. 1, 18
officio praetorum D. 1, 14 G. 1, 39
officio proconsulis et legati 1). 1, 16 C. 1, 35
officio procuratoris Caesaris vel rationalis D. 1 19
officio quaestoris 29. 1, 13 C. 1, 30
officio rectoris provinciae C. 1, 40
officio vicarii C. 1, 38
omni agro deserto et quando steriles fertilibus im- ponuntur G. 11, 59 operibus publicis D. 50, 10 C. 8, 11
C. 1, 37
et Bucces-
de operis libertorum 29. 3S, 1 C, 6, 3 de operis novi nuntiatione 29. 39, 1 [de novi operis nuntiatione G. 6, 10, 14] de operis servorum D. 7, 7 de optione vel electione legata D. „3, 5 de ordine cognitionum C. 7, 1 J de ordine i udi ciorum C- 3, 8 de origine iuris et onmium magistratuum et sioue prudentum V. 1, 2 de SC. Orfitiano J ■ 3, 4 ad SC. Orfitianum C. 6, 57 ad SC. Tertullianum et Orfitianum G. 38, 1<
de pactis D. 2, 14 C. 2, 3
de pactis conventis tam super dote, quam super dona- tione ante nuptias et puraphernis C. 5, 14 de pactis dotalibus D. 23, 4
de pactis inter emptorem et venditorem compositis D. 18, 1 a 4, 54 .
de pactis pignorum et de commissoria lege in pigno- ribus rescindenda C ■ 8, 34 de paganis et sacrificiis et templis C ■ 1,^1 1 de palatiis et domibus dominicis C. il, 77 de palatinis sacrarum largitionum et rerum privatarum G. 12, 23
de partu pignoris et omni causa C- 8, 21 de pascuis publicis vel privatis C. 11, 61 de patria potestate J. 1, 9 C. 8, 46 de patribus qui filios distraxerunt C. 4, 43 de iure patronatus 29. 37, 14 C. 6, 4 de crimine peculatus C. 9, 28 de peculio D. 15, 1 de castrensi peculio 29. 49, 17 de peculio eius qui libertatem meruit C. 7, 23 de peculio legato 19. 33, 8 de pecunia constituta D. 13, 5 de constituta pecunia C. 4, 18 de pedaneis iudicibus C. 3, 3 de penu legata 29. 33, 9 de perfectissimatus dignitate C . 12, 32 de periculo eorum qui pro magistratibus intervenerunt C. 11, 35
de periculo et commodo rei venditae D. 19, 6 C. 4, 48 de periculo nominatorum C. 11, 34 de periculo successorum parentia C. 10, 63 de periculo tutorum et curatorum G . 5, 38 de rerum permutatione D. 19, 4 C. 4, 64 de perpetuis et temporalibus actionibus et quae ad heredes et in heredes transeunt J. 4, T2 per quas personas nobis adquiritur J. 2, 9 G. 4, 27 per quas personas nobis obligatio adquiritur J. 3, 28 de hereditatis petitione 15. 5, 3 de petitione hereditatis G. 3, 31 de petitionibus bonorum sublatis C. 10, 12 de actione pigneraticia G. 4, 24 de pigneraticia actione vel coutra D. 13, 7 de pignoribus C. 8, 13
de pignoribus et hypothecis et qualiter ea contrahantur et de paetis eorum 29. 20, 1 de pistoribus C. 11, 16 de lege Fabia de plagiariis 29. 48, 15 [ad legem Fabiam de plagiariis C. 9, 20] de plus petitionibus C. 3, 10
valere quod agitur quam quod simulate concipitur G . 4, 22
de poena iudicis qui male iudicavit vel eius qui iudi- cem vel adversarium corrumpere curavit O. 7 49 de poena temere litigantium X. 4 16 ’
de poenis D. 48, 19 C. 9, 47 poenis fiscalibus creditores praeferri C. 10 7 de pollicitationibus 29. 50, 12 '
de lege Pomqseia de parricidiis D. 48 9 de ponderatoribus et auri illatione G. 10 73 de popularibus actionibus D. 47; 23 ’
de adquirenda et reticenda possessione C. 7 32
- . , i,u»»irae o. i . di
de adqmrenda vel amittenda possessione D. 41, 2
POSSESSOEIA
XI
quemadmodum
«assessoria hereditatis petitione D. 5, 5
Optivi e et de postliminio et redemptio ab hostibus
n 49 15
(Jc postliminio et de redemptis ab hostibus C. 8, 50
T Msfurnl^ heredibus instituendis Tei exheredandis vel praeteritis C. 6, 29 _
lotioribus ad munera nominandis C. 10, 6i de Iraebendo salario G 10, 37
de praediis curialium sine decreto non alienandis C.
,le l^Mdiis naviculariorum C. 11, 3 . iraec!iui tamiacis et de his qui ex colonis dominicis U aJiisque liberae condicionis procreantur C, 1 1, 69 de praediis vel aliis rebus minorum sine decreto non alienandis vel obligandis C. 5, 71 de apparitoribus praefecti annonae C. 12, 58 de officio praefecti annonae C. 1, 44 <ie offieio praefecti Augustalis 22. 1, 17 C. 1, 37 de officio praefecti praetorio 22. 1, 11 de officio praefecti praetorio Africae C. 1, 27 de officio praefecti vigilum 22. 1, 15 0. 1, 45
de officio praefecti urbis 22. 1, 12 C. 1, 28 de praefectis praetorio sive urbi et magistris militum in dignitatibus exaequandis G, 12, 4 de officio praefectorum praetorio Orientis et Illyrici
C. i, 26 . , .
]de praepositis agentium in rebus C ■ 12, 20, 5] de praepositis labarum C. 12, 18
de praepositis sacri cubiculi et de omnibus cubicula- riis et privilegiis eorum C. 12, 5 de praescriptione longi temporis decem vel vigiuti an- norum C. 7, 33
de praescriptione triginta vel quadraginta annorum C. 7, 39
de exceptionibus sive praescriptionibus C- 8, 35 de exceptionibus praescriptionibus et praejudiciis 2).
44, 1
de rerum permutatione et de praescriptis verbis actione C. 4, 61
de praescriptis verbis et in factum actionibus 22. 19, 5 de officio praesidia 1). 1, 18 de probationibus et praesumptionibus 22. 22, 3 de praetoribus et honore praeturae et gleba et folii et septem solidorum functione sublata C. 12, 2 de. praetorio pignore et ut in actionibus etiam debi- torum missio praetorii pignoris procedat 6'. 8, 21 de officio praetorum 22. 1, 14 C. 1, 39 de praevaricatione D. 47, 15
de diversis rescriptis et pragmaticis sanctionibus G. 1, 23
de precario 22. 43, 26
de precario et de Salviano interdicto C . 8, 9 de precibus imperatori offerendis et de qnibus rebus supplicare liceat vel non C. 1, 19 de primicerio et secundocerio et notariis de primipilo C, 12, 62 «e principibus agentum in rebus C. 12, 21 de privatu carceribus inhibendis C. 9, 6 de privatis delictis 22. 47, 1 de privilegiis corporatorum urbis Romae C. _ ,, de privilegiis domus Augustae vel rei privatae et qua- ruta collationum excusationem habent C . 1 1, 75 ** privilegiis eorum qui in sacro palatio militant C. . 12, 28
de privilegiis scholarum C. 12, 29 e privilegiis urbis Constantinopolitanne C. 11, 21 c Primegro dotis C. 7 74 oe privilegio fisci C. l’ 73
de probationibus C.
G 12, 7
11, 15
a 4, 19
e pr obationibus et praesumptionibus de apjmntonbus proconsulis et legati ne oificio *** - °
D.
C.
16
3
proconsulis et legati V. 1 de procuratoribus C 12
de procuratoribus et defensoribus 22 3 3 pro derelicto I). 4j q -v- o, o
pro donato 22, 41 g pio dote D. 41, 9
22,
12, 5! 27. 1,
35
pro emptore 22. 41, 4
pro herede vel pro possessore 22. 41, 5
pro legato D. 41, 8
pro quibus causis eervi praemium accipiunt libertatem C. 7, 13
pro socio 22. 17, 2 C. 4, 37 [pro soluto 22. 41, 3, 461 pro suo 22. 41, 10 de professonbus et medicis C. 10, 53 de professoribus qui in urbe Constantinopolitana do- centes ex lege meruerint comitivam C. 12, 15 comminationes epistulas programmata subscriptiones auctoritatem rei iudicatae non habere C. 7, 57 de prohibita sequestratione pecuniae C. 4, 4 de domesticis et protectoribus C. 12, 17 de proxeneticis D. 50, 14
de proximis sacrorum scriniorum ceterisque qui in sa- cris BCriniis militant C ■ 12, 19 publicae laetitiae vel consulum nuntiatores vel insi- nuatores constitutionum et aliarum sacrarum vel iudicialium litterarum ex descriptione vel ab invitis ne quid accipiant immodicum C ■ 12, 63 de publicanis et vectigalibus et commissis D, 39, 4 de Publiciana in rem actione 22. 6, 2 de publicis iudiciis J. 4, 18 22, 48, 1
de pupillari substitutione J. 2, 16
Q.
de quadriennii praescriptione C. 7, 37 de quadrimenstruis tam civilibus quam militaribus bre- vibus <7. 1, 42
quae in fraudem creditorum facta sunt, ut restituautur 22. 42, 8
quae res exportari non debeant C. 4, 41 quae res pignori obligari possunt vel non et qualiter pignus contrahatur C. 8, 16 quae res pignori vel hypothecae datae obligari non possunt D. 20, 3
quae res venire non possunt et qui vendere vel emere vetantur C. 4, 40
quae sententiae sine appellatione rescindantur JD. 49, 8 quae sit longa consuetudo C- 8, 52 de quaestionibus D. 48, 18 G. 9, 41 de quaestoribus magistris officiorum comitibus sacrarum largitionum et rei privatae C. 12, 6 de officio quaestoris D. 1, 13
quando appellandum sit et intra quae tempora 22. 49, 4 quando civilis actio criminali praeindicet et an utra- que ab eodem exerceri potest C. 9, 31 quando curatores vel tutores esse desinant <7. 5, 60 q itando de peculio actio annalis est D. 15, 2 quando decreto opus non est G ■ 5, 72 quando dies legati vel fideicommissi cedit C. 6, 53 quando dies legatorum vel fideicommissorum cedat D. 36, 2 quando dies usus fructus legati cedat 22. 7, 3 quando ei quibus debetur quarta pars ex bonis deeu- rionuni et de modo distributionis eorum C. 10, 35 quando ex facto tutoris vel curatoris minores agere vel conveniri possunt 22. 26, 9 C. 5, 39 quando fiscus vel privatus debitoris sui debitores exi- gere potest C. 4, 15
quando imperator inter pupillos vel viduas vel misera- biles personas cognoscat et ne exhibeantur C ■ 3, 14 quando libellus principi datus litis contestationem fa- ciat C. 1, 20
quando liceat ab emptione discedere C. 4, 45 quando liceat sine iudice unicuique vindicare se vel publicam devotionem V. 3, 27 quando mulier tutelae officio fungi potest C. 5, 35 quando non petentium partes petentibus uderesount C. 6, 10
quando provocare non est necesse C. 7, 64 de aedilicio edicto et redhibitione et quanti minoris 1). 21, 1
quarum rerum actio non datur D. 44, 5 quemadmodum aperiantur testamenta et inspiciuntur et describantur D. 29, 3 C. 6, 32
b*
QUEMADMODUM
XII
MKPCDUS
quemadmodum civilia munera indicuntur C. 10, 43
quemadmodum servitutes amittuntur D. 8, 6 qui accusare non possunt C- 9, 1
qui admitti ad bonorum possessionem possunt et intr quod tempus C. 6, 9 qui aetate C. 5, 6" qui aetate se excusant C. 10, 50
qui bonis cedere possunt C. 7, 71 „
quibus ad conductionem praediorum fiscalium accedere
non licet C. 11, 13 , „
quibus ad libertatem proclamare non licet U. 40, 13 quibus ad libertatem proclamare non licet et de rebus eorum qui ad libertatem proclamare non prohiben- tur C. 7, 18
quibus alienare licet vel non J. 2, 8 quibus ex causis in possessionem eatur D. 42, 4 quibus ex causis maiores in integrum restituuntur C- 2, 53
quibus modis itis potestatis solvitur J. 1, 12 quibus modis obligatio tollitur Ji 3, 29 quibus modis pignus vel hypotheca solvitur D. 20, 0 quibus modis re contrahitur obligatio /.3, 14 quibus modis testamenta infirmantur J. 2, 17 quibus modis tutela finitur /. 1, 22 quibus modis usus fructus vel usus amittitur D. 7, 4
quibus muneribus excusantur ii qui post impletam mi- litiam vel advocationem per provincias suis com- modis vacantes commorantur et de privilegiis eorum C. 10, 56
de quibus muneribus vel praestationibus 'nemini liceat se excusare C. 10, 49
quibus non competit bonorum possessio D. 38, 13 quibus non est permissum testamenta facere J, '2, 12 quibus non obiciatur longi temporis praescriptio C.
7, 35
de quibus rebus ad eundem iudieem eatur D. 11, 2
quibus res iudicata non nocet C. 7, 56
qui dare tutores vel curatores et qui dari possunt C.
5, 34
qui dari tutores testamento possunt X 1, H qui et adversus quos in integrum restitui non possunt C. 2, 41
gui et a quibus manumissi liberi non fiunt et ad legem Aeliam Sentiam 1). 40, 9
qui ex quibus causis manumittere non possunt J. 1, 6 qui facere testamentum possunt vel nou possunt C.
6, 22
qui legitimam personam in indiciis habent vel non O. 3, 6
qui manumittere non possunt et ne in fraudem credi- torum manumittatur C. 7, 11 gui militare possunt vel non et de servis ad militiam vel dignitatem adspiruntibus et ut nemo dupiiei militia vel dignitate et militia simul utatur C. 12, 33
qui morbo C. 5, 68. 10, 51
gui non possunt ad libertatem pervenire <7. 7, 12 qui numero liberorum se excusant C. 5, 66 qui numero tutelarum C. 5, 69 gui petant tutores vel o.uratores C. 5, 31 gui petant tutores vel curatores et ubi petantur D 26, 6
qui potiorea in pignore habeantur C. 8, 17 qui potiores in pignore vel hypotheca habeantur et de his qui in priorum creditorum locum succedunt D 20, 4
gui pro sua iurisdictione iudices dare darive possunt C- 3, 4
quis a quo appelletur 1). 49, 3
gui satisdare cogantur vel iurato promittant vel suae promissioni committantur D. 2, 8 qui sine manumissione ad Ubertatem perveniunt T) 40, 8
quis ordo in possessionibus servetur D. 38 15 qui testamenta facere possunt et quemadmodum testa menta fiant D. 28, 1
qui testamento tutores dari possunt Ji 1, 14
quod ouiuscumque universitatis nomine vel contra eam agatur D. 3, 4
quod cum eo qui in aliena est potestate negotium gestum esse dicitur, vel de peculio seu quod iu»*u aut de in rem verso G. 4, 26 quod cum eo qui in aliena jjolestate est negotium gejj.
tum esse dicitur J 4, 7 D. 14, 5 quod falso tutore auctore gestum esse dicatur 1). 27, q quod iussu T). 15, 4 quod legatorum D- 43, .1 .
quod metus causa gestum erit 1). 4, 4 quod quisque iuris in alterum statuerit, ut ipse e<>deitt i ure utatur 1). 2, 2 quod vi aut clam D. 43, 24
quomodo et quando iudex sententiam proterre debet praesentibus partibus vel una parte anseute C*. 7 43
quo quisque ordine conveniatur C. 11, 36 quorum appellationes non recipiamur C.
Kpiunnmi J). 4. i. "2 (J. 8. 2
6»
quorum
n.
de raptu virginum seu viduarum nec non sanctimosia- lium O. 9, 13
ratam rem haberi et de ratihabitione D. 46, 8 1 de ratiociniis operum publicorum et de patribus »i vi- tatum C. 8, 12
de officio procuratoris Caesaris rcl rationalis I). 1, 1 9 de tutelae et rationibus distrahendis et utili curationi» causa actione D. 27, 3
de rebus alienis non alienandis et de prohibitu rerum alienatione vel hypotheca C. 4, 51
■ da rebus auctoritate indicis possidendis seu vendendis
D. 12, 5
de rebus creditis et de iureiurando C. 4, 1 de rebus «reditis si certum petetur et de condictione D. 12, 1
de rebus dubiis D. 34, 5
de rebus eorum qui sub tutela vel cura sunt sine de- creto uon alienandis vel supponendis I). 27, 9 : de rebus incorporalibus J. 2, 2 de receptato}'ibus D. 47, 16 ' de receptis C. 2, 55
de receptis qui arbitrium recc-pcrunt , ut sententiam dicant V. 4, S
de captivis et de postliminio et de redemvtis ab hosti- bus D. 49, 15 C. S, 50
de aedilicio edicto et redhibitione et quanti minoris D. 21, 1
de regula Catoniana D, 34, 7
da diversis regulis iuris antiqui T/. 50, 17
de re indicata C. 7, 52
de re iudicata et de effectu sententiarum et de inter- locutionibus D. 42, 1 - de reis postulatis C. 10, 60
■ de rei vindicatione V. 6, 1 O. 3, 32
. de rei uxoriae actione in ex stipulatu actionem trans- fusu et de natura dotibus praestita C. 5, ! 3 de relationibus C. 7, 61 de appellationibus et relationibus D. 49, 1 de religiosis e.t sumptibus funerum C. 3, 44 de religiosis et sumptibus funerum et ut funus dae^re j liceat D. 11. 7
rem alienam gerentibus non interdici rerum suarum alienatione C. 4, 53 de re militari D. 49, 16 C. 12, 36 de remissione pignoris C. 8, 25 de remissionibus D. 43, 25
rem pupilli vel adulescentis salvam fore D, 46 g ad legum Juliam repetundarum C. 9, 27 de lege lulia repetundarum D. 48, 11 de replicationibus J. 4, 14 de repudianda bonorum nousessione C. fi 19 de repudianda vel abstinenda hereditate ‘c C 31 de divortiis et repudiis D. 24, 2 ’
de repudiis et iudicio de moribus sublato C. 5, 17
reputationibus
XIII
SI
erHttatumilus quae fiunt in iudicio in integrum
* restituti0™8 C. 2, 47 , ,MUirendis C- 9, 40
“ Jluirendis vel absentibus damnandis D. 48, 17
ralilii amotarum C. 5,21 j «..Hnne rerum amotarum Id, i
rerum divisione et qualitate J, 2, 1 D. 1, S de rerum permutatione D 19, 4
de rerum permutatione et de praescriptis verbis actione C 4- 64
de rescindenda venditione C. 4, 44
de rescindenda venditione et quando licet ab emptione
discedere E. 18, 5 . .
, rest;tutione militum et eorum qui rei publicae causa
afuerunt 0. 2, 50
dc jn integrum restitutionibus JD. 4, 1 dc revocandis donationibus C. 6, 55 de revocandis his quae per fraudem alienata »uut C. 7, 75
dc lege Ehodia de iactu I). 14, 2 de ripa munienda E. 43, 15 de ritu nuptiarum D. 23, 2 de ricis D. 43, 21
S.
de crimine sacrilegii C. 9, 29
de sacrosanctis ecclesiis et de rebus et privilegiis ea-
rum C. 1, 2
de praebendo salario C. 10, 37
de salgamo hospitibus non praestando C. 12, 41
de Salviano interdicto !>■ 43, 33
de precario et Salviano interdicto 0. 8, 9
de satisdando C, 2, 56
de satisdatione tutorum et curatorum J. 1, 24 de satisdationibus J ■ 4, 11 de secundis nuptiis 0. 5, 9
de seditiosis et de hia qui plebem audent contra rem publicam colligere C. 9, 30 de senatoribus E. 1, 9 dc senatus consultis C. 1, 16
de successionibus sublatis quae fiebant per bonorum ven- ditionem et ex senatu s consulto Ctaudiftuo J. 3, 12 de senatus consulto Claudiano tollendo C ■ 7, 24 de lege Cornelia dc falsis et dc senatus consulto Libo- niano D. 4S, 10
dc senatus consulto Mncedoniimo D. 14, 6 de senatus consulto Orfitiano J. 3, 4 de senatus consulto Silaniano et Claudiano quorum testamenta ne aperiantur D. 29, a de senatus consulto Tertulliano J. 3, 3 ad senatus consultum Macedonianum C. 4, 28 ad senatus consultum Olfit i anum O. 6, 57 de his quibus ut indiguis auferuntur et ad senatus consultum Sileni anum C. 6, 35 ad senatus cousultum Tertullianum et Orfitianum I). 38, 17
ad senatus consultum Tertullianum C. 6, 50 ad senatus consultum Trcbellinuum i). 36, i C. 6, 49 ad senatus consultum Turpillianuin ct de abolitionibus criminum D. 48, 16 C. 9, 45 ad senatus consultum Velleianum D. 16, 1 C. 4, 29 sententiam rescindi non posse C. 7, 50 dc sententiam passis et restitutis I). 48, 23 C. 9, 51 de sententia quae sine certa quantitate prolata est 'J. 7, 46
de sententiis adversus fiscum latis retractandis C. 10, 0 ds sententiis et interlocutionibus omnium iudicum C.
de sententiis de sententiis de sententiis 0. 7, 47
ex periculo recitandis G. 7, 44 praefectorum praetorio G. 7, 42 quae pro eo quod interest proferuntur
de separationibus I). 42, 6 de sepulch.ro violato U. 47, 12 G. 9, 19 [cie servili cognatione J. 3, g( jp! ’ de serns exportandi» vel si ita mancipium venierit ut manumittatur vel contra 1). 18, 7
!
.
i
!
i
i
de fugitivis servis et libertis mancipiisque civitatum artificibus et ad diversa opera deputatis et ad rem privatam vel dominicam piertinentibus O. 6, 1 de servis rei publicae manumittendis C. 7, 9 de servitute legata D. 33, 3 de servitutibus J. 2, 3 -D. 8, 1
de servitutibus et de aqua C- 3, 34 de servitutibus praediorum rusticorum It. 8, 3 de servitutibus praediorum urbanorum 1). 8, 2 de servo communi manumisso C. 7, 7 de servo corrupto D. 11, 3 de furtis et de servo corrupto C. 6, 2 de servo pignori dato manumisso C. 7, 8 si adversus creditorem C. 2, 37 st adversus delictum suum C. 2, 34 si adversus donationem C. 2, 29 si adversus dotem 6' . 2, 33 si adversus fiscum G. 2, 36 si adversus libertatem C- 2, 30 ei adversus rem indicatam C. 2, 26 si advertus solutionem a debitore vel a se factam C. 2, 32
si adversus transactionem vel divisionem minor restitui velit C. 2, 31
si adversus venditionem G. 2, 27 si adversus venditionem pignorum C. 2, 2S si adversus usucapionem C. 2, 35 si ager vectigalis id est emphyteuticarius petatur D. 6, 3 si aliena res pignori duta sit G. 8, 15 si a non competenti iudiee indicatum esse dicatur C. 7, 48
si antiquior creditor pignus vendiderit, C ■ 8, 19 si a parente quis manumissus sit D. 37, 12 ad legem Corneliam de sicariis C. 9, 16 ad legem Corneliam de sicariis et veneficis D. 48, 8 si certum petatur G. 4, 2 si communis res pignorata sit G. 8, 20 si contra ius utilitatemve publicam vel per mendacium fuerit aliquid postulatura vel impetratum C . 1, 22 si contra matris voluntatem tutor datus sit O. 5, 47 si cui piius, quam per legem Falcidiam licuerit, lega- tum esse dicetur D. 35, 3
si curialis relicta civitate rus habitare maluerit G- 10, 38
si de momentaria possessione fuerit appellatum C. 7, 69 si dos constante matrimonio soluta fuerit C. 5, 19 si ex falsis instrumentis vel testimoniis indicatum erit C. 7, 58
si ex noxali causa agatur, quemadmodum cavetur D 2, 9
si ex pluribus tutoribus vel curatoribus omnes vel unus agere pro minore vel conveniri possuni O. 5, 49 si falsis ndlegationibus excusatus sit C. 5, 63 si familia furtum fecisse dicetur D. 47, 0 de verborum significatione E. 60, 16 de verborum et rerum significatione C. fi, 39 si in causa iudicati pignus captum sit G. 8, 22 si in communi eademque causa in integrum restitutio postuletur C. 2, 25
si in fraudem patroni alienatio facta est C. 6, 5 si ingenuus esse dicetur D. 40, 14 si is qui testamento liber esse iussus erit post mortem domini ante aditum hereditatem subripuisse aut cor- rupisse quid dicetur D. 47, 4 de SC. Silaniano et Claudiano quorum testamenta n« aperiantur It. 29, 5 de decurionibus et silentiariis C. 12, 16 si liberalitatis imperialis socius sine herede defecerit C. 10, 14
si libertus aut servus ad decurionatum adspiraverit G. 10, 33
si maior factus ratum hubuerit C. 2, 45 si maior factus sine decreto factam alienationem rotam habuerit C- 5, 74
si mancipium ita fuerit alienatum, ut manumittatur, vel contra C. 4, 57
si mancipium ita venierit, ne prostituatur G. 4, 56 si mater indemnitatem promiserit C. 5, 46
ai mensor falsum modum dixerit D- 11, 6
[si minor ab hereditate se abstineat C. 2, 38]
ai minor se maiorem dixerit vel maior probatus tuent
C. 2, 42 ,
ti mulier ventris nomine in possessione calumniae causa esse dicatur D. 25, 6
tine censu vel reliquis fundum comparari non posse
de singulis rebus per fideicommissum relictis D. 2, 24 ti non a competenti iudice iudicatum esse dicatur C.
7, 48
si nuptiae ex rescripto petuntur C. 5, 8 ai omissa sit causa testamenti C ■ 6, 39 si pars hereditatis petatur D . 5, 4 ai pendente appellatione mors intervenerit P. 49, 13 C. 7, 60
ti per vim vel alio modo absentis perturbata sit pos- sessio G. 8, 5
ai pignoris conventionem numeratio secuta non est C.
8, 32
si pignus pignori datum sit G ■ 8, 23 ai plures una sententia condemnati sunt G. 7, 55 ai post creationem quis decesserit C. 10, 70 si propter inimicitias creatio facta sit C. 10, 6S si propter publicas pensitationes venditio fuerit cele- brata G. 4, 46
si quacumque praeditus potestate vel ad eum pertinen- tes ad suppositarum iuridictioni suae adspirare temptaverint nuptias C ■ 5, 7 ti quadrupes pauperiem fecisse dicitur J. 4, 9 i?, 9, 1 ai quid in fraudem patroni factum sit D. 38, 5 ai quis aliquem testari prohibuerit vel coegerit D. 29, 6 C. 6, 34
ti quis alteri vel sibi sub alterius nomine vel aliena
de societate /. 3, 25
pro socio D. 17, 2 C. 4, 3i
de solutionibus et liberationibus P. 46, 3 C. 8, 42 de solutionibus et liberationibus debitorum civitatis;
C. 11, 40 , ,
soluto matrimonio dos quemadmodum petatur /j. 24, 3
G. 5, 18 .
de spectaculis et scaenicis et lenonibus C. 11, 41 de sponsalibus D • 23, 1
de sponsalibus et urris sponsaliciis et proxeneticis C. 5, t de sportulis et sumptibus in diversis iudieiis faciendi» et de exsecutoribus litium C. 3, 2 de tractoriis et stativis C - 12, 51 de statu hominum D. 1, 5 de statuis et imaginibus C. 1, 24 de statuliberis G- 40, 1 stellionatus P. 47, 20 de crimine stellionatus G. 9, 34
de contrahenda et committenda stipulatione C. 8, 3 i de stipulatione servorum /. 3, 17 P- 45, 3 de inutilibus stipulationibus J. 3, 19 G- 0, 38 de stipulationibus praetoriis P . 46, 5 dc divisione stipulationum J. 3, 18 de stratoribus C. 12, 24
de studiis liberalibus urbis Hornae et Constantiiiopoli- tanae C . 11, 19
de suariis et susceptoribus vini et ceteris corporalis
C. 11, 17
de pupillari substitutione J. 2, 16 d? vulgari substitutione J. 2, 15 de vulgari et pupillari substitutione D. 28, 6 de iinpuberum et aliis substitutionibus C ■ 6, 26 de successione cognatorum J. 3, 5 de successione libertorum J. 3, 7
pecunia emerit C. 4, 50
1» quis cautionibus in iudicio sistendi causa factis non obtemperaverit D. 2, 11
si quis eam cuius tutor fuerit corruperit G. 9, 10 si quis ignorans rem minoris esse sine decreto compa- ravit C. 5, 73
si quis imperatori maledixerit C. 9, 7 ti quis in ius vocatus non ierit sive quis eum voca- verit quem ex edicto non debuerit D. 2, 5 si quis ius dicenti non obtemperaverit D. 2, 3 si quis omissa causa testamenti ab intestato vel alio modo possideat hereditatem D, 29, 4 si rector provinciae vel ad eum pertinentes sponsalicia dederint G. 5, 2
si reus vel accusator mortuus fuerit C ■ 9, 6 si saepius in integrum restitutio postuletur O. 2, 43 si secundo nupserit mulier, cui maritus usum fructum reliquerit C. 5, 10
si servitus vindicetur vel ad alium pertinere negetur D. 8, 5
si servus aut libertus ad decnriomitum adspiraverit O. 10, 33
si servus exportandus veneat C. 4, 55 si servus se emi mandaverit C. 4, 36 si tabulae testamenti extabunt 2>. 37, 2 si tabulae testamenti nullae extabunt, unde liberi D 38, 6
st tutor non gesserit G. 5, 55 si tutor rei publicae causa aberit C. 5, 64 si tutor vel curator intervenerit C. 2, 24 ai tutor vel curator magistratus creatus appellaverit D. 49, 10
si vendito pignore agatur C. 8, 29 ai ventris nomine muliere in possessionem missa eadem possessio dolo malo ad alium translata esse dicatur
D. 25, 5
ai unus ex pluribus appellaverit C. 7, 68 si unus ex pluribus heredibus creditoris vel debitoris partem suam debiti solverit vel acceperit O. 8 31 si usus fructus petatur vel ad alium pertinere negetur D. 7,6
« ut omissam hereditatem vel bonorum possessionem vel quid aliud adquirat C. 2, 39 ai ut se hereditate abstineat O. 2, 38
]
de successionibus sublatis, qiiae fiebant per bonorum venditionem et ex SC. Claudiano J. 3, 12 de successorio edicto D. 38, 9 6' . 6, 16 de suffragio C. 4, 3
de damno infecto et de suqrunilis et protectionibus P. 39, 2
de suta et legitimis heredibus P, 38, 16 de suis et legitimis liberis et ex lilia, nepotibus ab in- testato venientibus G. 6, 55 de summa trinitate et de fide catholica et ut nemo de ea publice contendere audeat O. 1, 1 iniuncti muneris sumptus ad omnes collegas pertinere C. 11, 38
de sumptuum recuperatione C. 10, 69 de supellectile legata D. 33, 10 de superexactionibus C. 10, 20 de superficiebus D. 43, 18 de superindicto C. 10, 18
de susceptoribus praepositis et arcariis C. 10, 72 de suspectis tutoribus et curatoribus J. 1, 26 D. 2(i 10 C. 5, 43
T.
de tabulariis scribis logographis et censualibus G. 10 71 de tabulis exhibendis P. 43, 5 C. 8, 7 de paganis et sacrificiis et templis C. 1 11 de temporibus in integrum restitutionis tam minorum aliarumquo personarum quae restitui possunt quam heredum eorum C. 2, 52
de temporibus et reparationibus appellationum seu con- sultationum C ■ 7, G3 de termino moto D. 47, 21 de SC, Tertulliano J. 3, 3 ad SC. Tertullianum C. 6, 56 ad SC. Tertullianum et Orfitianum D. 38, 17 testamenta quemadmodum aperiantur inspieiautur et describantur P. 29, 3 de testamentaria manumissione O. 7, 2 de testamentaria tutela P. 26, 2 G. 5 28 de testamentis ordinandis J. 2, 10 de testamentis quemadmodum testamenta ordinautur C, 6j 23
de testamento militis D. 29, 1 C. 6, 21
testibus
XV
UT
de testibus B. 22, 5 C 4, 20 de thesauris C. 10, 15 de tigno iuneto 22. 47, 3 de tironibus C. 12, 43 _
de tollenda lustralis auri collatione 0. 11, 1 de tractoriis et stativis G 12, 51
de transactionibus D. 2, 15 u -b *
j SC. Trebellianum I>. 36, 1 <?. 6, 49
de comitibus et tribunis scholarum 0. 12, 11 de annonis et tributis C- 10, 16
de tributoria actione B. 14, 4 j
de tritico Tino vel oleo legato D. 33, 6 _
ad SC Turpdlianum et de abolitionibus criminum Jt. :
5 48 16 O. 8, 45 . . '
de tutelae et rationibus distrahendis et utili curationis
causa actione D. 27, 3 de contraria tutelae et utili actione D. 27, 4 de tutela testamentaria G. 5, 28 de tutelis J, 1, 13 B. 26, 1
de tutore vel ouratore qui satis non dedit C ■ 5, 42 de tutoribus et curatoribus datis ab his qui ius dandi habent et qui et in quibus causis specialiter dari possunt j 0. 26, 5
de tutoribus vel curatoribus illustrium vel clarissima- rum personarum 0. 5, 33
TT
de vacatione et excusatione munerum B . 50, 5 de vacatione muneris C. 10, 46
de vanis et extraordinariis cognitionibus et *i iudex litera suam fecisse dicatur B. 50, 13 «hi agi oportet de ratiociniis tam privatis quam publi-
cis C, 3, 21
ubi causa status agi debeat G. 3, 22 ubi causae fiscales vel divinae domus hominumque eius agantur G. 3, 26
ubi conveniatur qui certo loeo dare promisit C. 3, 18
«hi de criminibus agi oportet C. 3, 15
ubi de hereditate agatur vel ubi scripti heredes in pos- ;
sessionem mitti postulare debent G . 3, 20 «hi de possessione agi oportet C. 3, 16 «hi et apud quem cognitio restitutionis agitanda sit G. 2, 46
ubi fideicommissum peti oportet C. 3, 17 «hi in rem actio exerceri debet C. 3, 19 ubi petautur tutores vel curatores C. 5, 32 ubi pupilli educentur C . 5, 49
ubi pupillus educari vel morari debeat et de alimentis ei praestandis 22. 27, 2
ubi quis de curiali vel cohortali aliave condicione con- veniatur G. 3, 23
«hi senatores vel clarissimi civiliter vel criminaliter conveniantur O. 3, 24 vectigalia nova institui non posse C- 4, 62 ■de vectigalibus et commissis O. 4, 61 ad SC. Vellcianum B. 16, 1 C. 4, 29 de venatione ferarum C . 11, 45 de vendendis rebus civitatis C. 11, 32 de venditione rerum fiscalium cum privatis communium G. 10, 4
ad legem Corneliam de sicariis et veneficis 22. 48, 8 de ventre in possessionem mittendo eteuratore eius 22.37,9 de verborum et rerum significatione C. 6, 38 de verborum obligatione J. 3, 15 de verborum, obligationibus 22. 45, 1 de verhorum significatione 22. 5»), 16 e vestibus holoveris et auratis et de intinctione sacri muricis C. 11, 9
de veterani, J). 49, 18 C. 12, 46 de veteranorum et militum successione. 22. 38, 12 de veteri iure enucleando et auctoritate iuris prnden- tinm qui in digestis referuntur O. 1, 17 de uctem numismatis potestate C. 11, 11 de via pubhea et itinere publico reficiendo 22. 43. 11
6 n* Tn ! !?a et “ 4u*d in ea factum esse dicatur 22. 43, 10
vi bonorum raptorum J. i 2 C. 9 33 vi bonorum raptorum et de' turba' 22. 47, 8
de vi et de vi armata 22. 43, 16 de officio vicarii G. 1, 38 de rei vindicatione 22. 6, 1 C. 3, 32 de vindicta libertate et apud consilium manumissione C. 7, 1
ad legem Viselliam G. 9, 21
unde cognati D. 38, 8
unde legitimi B. 38, 7
unde legitimi et unde cognati G. 6, 15
unde liberi C. 6, 14
si tabulae testamenti nullae extabunt unde liberi 22. 38, 6
unde vi C. 8, 4
unde vir et uxor 22. 38, 11 C. 6, 18 de usucapione pro donato C ■ 7, 27 de usucapione pro dote G. 7, '28
de usucapione pro emptore vel transactione C. 7, 26 de usucapione pro herede G. 7, 29 de usucapione transformanda et de sublata differentia rerum mancipi et nec mancipi G. 7, 31 communia de usucapionibus O. 7. 31 de usurpationibus et usucapionibus 22. 41, 3 de usucapionibus et longi temporis possessionibus J. 2,6 de usu et habitatione J. 2, 5 22, 7, 8
de ws« et usu fructu et reditu et habitatione et operis per legatum vel fideicommissum datis 22. 33, 2 de usu fructu J. 2, 4 de usu fructu aderescendo 12. 7. 2 usufructuarius quemadmodum caveat B . 7, 9 de usu fructu earum rerum quae usu consumuntur vel minuuntur 22. 7, 5
de «iu fructu et habitatione et ministerio servorum G. 3, 33
de usu fructu et quemadmodum quis utatur frumor 22. 7, 1
de usuris C. 4, 32
de usuris et fructibus et causis et omnibus accessioni- bus et mora 22. 22, 1
de usuris et fructibus legatorum seu fideicommissorum G. 6, 47
de usuris pupillaribus G. 5, 56 de usuris rei iudicalae C. 7, 54 de usurpationibus et usucapionibus 22. 41, 3 ut actiones et ab herede et contra heredem incipiant
C. 4, 11
ut armorum usus inseio principe interdictus Sit G.
11, 47
ut causae post pubertatem adsit tutor C. 5, 48 ut dignitatum ordo servetur C. 12, 8 ut ex legibus senatusve consuitis bonorum possessio detur 22. 38, 14
ut in flumine publico navigare liceat 22. 43, 14 ut in possessione legatorum vel fideicommissorum ser- vandorum causa esse liceat 22. 36, 4 ut in possessionem legatorum vel fideicommissorum ser- vandorum causa mittatur et quando satisdari debet C. 6, 54
ut intra certum tempus criminalia quaestio terminetiu G. 9, 44
uti possidetis 22. 43, 17 C. 8, 6
ut legatorum seu fideicommissorum servandorum causa caveatur 23. 36, 3
ut lite pendente vel post provocationem aut definitivam sententiam nulli liceat imperatori supplicare C. 1, 21
uf nemini liceat in coemptione specie.rum se excusare et de munere sitoniae C. 10, 27 ut nemini liceat sine iudicis auctoritate signa imprimere rebus, quas alius tenet C. 2, 16 ut nemo ad suum patrocinium suscipiat vicos ve! rusti- canos eorum G. 1 1, 54
ut nemo invitus agere vel accusare cogatur C. 3, 7 ut nemo privatus titulos praediis suis vel alienis iia ponat vel vela regalia suspendat C. 2, 15 ut nulli patriae suae administratio sine speciali per- missu principis permittatur C. 1, 41 ut nullus ex vicanis pro alienis debitis vicanorum te- neatur G. 11, 57
UT
XVI
UXORIBUS
ut omnes tam civiles quam militare» iudiees post ad- ministrationem depositam per quinquaginta dies in civitatibus vel certis locis permaneant C. 1, 4S) ut qnae desunt advocationi partium, iudex suppleat O. 2, 10
ut rusticani ad nullum obsequium devocentur C. 11, 55
de utrubi LK 43, 31
de vulgari et pupillari substitutione D, og, y de vulgari substitutione J 2, 15 de uxoribus militum vel eorum qui rei publicae absunt O. 2, 51
causa
IUSTTNIAHI
INSTITUTIONES
RucooKovrr
PAULUS KRUEGER
Iustinianarum institutionum editio opti- morum librorum fide nititur, cum Baraber- gensis et Taurinensis saec. IX vel X, quo- rum ille integer, hic magna ex parte mutilus est, tum legis Romanae canonice comptae saec. IX, quae plus minus quartam institu- tionum partem in se recepit cuiusque capita duobus exceptis in collectionem anonym' Anselmo dedicatam transscripta sunt.
Quorum librorum ea condicio est, ut lex Romana, quam propter vetustatem emenda- tionemque primo loco habui, proxime cog- nata sit libro Bambergensi, Taurinensis vero alius sit ordinis ad illius menda tollenda plurimum proficiens, atque cum ex collatio- nibus deteriorum librorum collegisse mihi viderer in hos duos ordines discedere omnes, curandum erat, ut in iis partibus, in quibus Taurinensis deficit, alium eiusdem ordinis codicem subrogarem, sed nec in reliqua in- stitutionum parte omnino abstinere licuit a recentioribus libris: in utrumque enim librum non ita raro inculcatae sunt et emendationes ex alterius ordinis libris petitae et inter- polationes plerumque communes.
Quas ob causas quattuor praeterea ad- hibui libros Bambergensem saec. XI vel XTI, qui alterius Bambergensis ordinem sequitur, Casinatem saec. XI et Parisiensem saec. XI et Wallraffianum saec. XII, qui Taurinensis ordini adscribendi videntur.
Constituto ex his libris contextu institu- tionum in addenda diversitate scripturae ita versatus sum, ut quae veteribus libris com-
munia essent, enotarem omnia, singularium graviora tantum, Bononiensium librorum scrip- turam ubi utile visum est indicarem.
Summae vero auctoritatis in eruenda vera lectione habui tam Theophili parapbrasin Graecam institutionum, quam ea quae super- sunt librorum, ex quibus profecerunt tres [ viri, quibus cura componendarum institu- tionum iniuneta est. et quidem iuris con- sultorum libri hi exscripti sunt: Gai libri institutionum et rerum cottidianarum, Mar- ciani Florentini Ulpiani libri institutionum: his accesserunt Justiniani eodex prior et digesta, sed quae ex veterum auctorum libris exscripta sunt, exceptis iis quae exstant in Gaianis institutionibus non nisi ex digestis nobis innotuerunt, quare ut facilius dignos- catur, unde sumpta sint quae ia digestis redeunt, in his laudandis addidi legis in- scriptionem, ut uncinis includerem aut diges- torum locum , ubi institutionum verba ex veteribus ipsis libris pendeant, aut librum iuris consulti, quando ea ex digestis profecta sint, quae vero ex Gaianis institutionibus, quas Iustiniauarum fundamentum esse con- stat, transscripta sunt, intra ipsum contextum his signis ** distinxi : contra quae Iustinianis debentur, ea quoad fieri potuit angulis his ' J indicavi.
Citantur praeterea ad titulorum rubricas Gai institutiones titulique digestorum et codicis qui eiusdem argumenti sunt: nec minus suo quoque loco indicantur constitutiones, ad quas institutiones remittunt
SIGNORUM EXPLICATIO,
F=- codex bibliothecae capitularis Veronensis XXXVIII (36), cui insunt varia opuscula Sulpicii Severi (v. Reifferscheid, bibliotheca patrum p. 110). ad supplen- dum huius libri hiatum postea adglutinata sunt tria folia rescripta, quorum scriptura antiquior continet ex Iustiniauis institutionibus indicem titulorum usque ad 3, 5 (= ind. F), prooemii finem inde a verbis § 5 ab im- periali, libri primi titulum I et II inde a § 4 extr. j scripta sunt litteris majusculis. contuli Veronae 1868. :
B = codex bibi. reg. Beroiinensis, olim Rosnyanus, Lat. fol. n. 260 saec. IX, continens finem institutionum inde a verbis 4, 18, 5 in, eos qui hominis, contuli ipse.
U Vercellensis 122 saec. IX vel X, qui continet pro- ! oemiuin. contuli Vercellis a. 1868.
A ■= lex Romana canonice compta (de qua ef. Maassen, Ueber eine lex Romana canonice compta. Wien 1860. 8.) una eum collectione Ansclnio dedicata: illam con- tinet codex Parisiensis 12448 (antea Harleianus 386) saec, X (-= Ah, quem habui Berolini, huius adhibui codices Vercellensem (—4*') et Bambergensem P I 12 saec. IX (= A*;'), quos ipse contuli, insunt huic col- lectioni institutionum tituli I, 1 „4. 8. S). 10, 12; 2, 1.
2. 6 (titulos 3 et 6 om. Ans. ded.) 14 § 5..12; 3, 6 pr.
§ 9. 15. 19; 4, 1..4. 8. 9. 18.
B - codex bibliothecae publicae Bambergensis D II 3 saec. IX vei X, integrum institutionum corpus cou- tiuens. contuli Berolini.
r= codex Taurinensis bibliothecae regiae Athenaei D III 13 (olim H VI 4) saec. IX vel X. habet haec:
1, 3, 3 te. in patris .. 14, 3 posse dari, 19 med. post obitum .. 25, 13 potest excusare, 26, 3 endum est quasi - 2, 7, 3 nuptias appellabatur , 2, 8 pr. lex in soli ..
§ 2 fin. eandem summam, 9, 2 quod suiiuris .. 16, 1 fin. j pupillaris sub, 8 usque cui .. !9, 6 divus quidem, 20, j 2 fin. cuius constitutionis .. 8 in. sive disiunctim, 23,
5 med. singulis quoque .. 3, 24, 5 in. omnia secundum, 25, 9 praevaluit .. 4, 1, 1G med. furem furti actionem.
inde a verbis 3, 23, 3 fin. nondum emptor manus prima ob superinductionem saec. XIV ut videtur faciam saepe incerta eat (eonf. Zeitschrift fur Rechtsgesehichte VII pag. 45 sq.). contuli Berolini.
C= folia 21 libri institutionum saec. X vel XII, iam dispersa in codicibus monasterii montis Casini n. 160. 169. 175. 200. 270. 295. 326. 394, quibus teguminis loco addita sunt, continent 2, 5, 3 potest ad .. 6, 7 in. autem ad, 10, 12 fiat .. 16, 2 testamenta alterum, 22, 1 in. si Titii pars .. 23, 1 fin. ius diceret, 23, 9 med. an expediat .. 3, 1, 2 existimantur ut, 1, 13 in. naturalis parentis .. 15 fin. patris sili, 23, 1 med. aesti- ! maverit sub .. 24 pr. quidem locati, 27, 7 in. ex quibus causis . . 29, 2 med. res erit (et secundum Bluhmium etiam 24 pr. .. 27, 7), 4, 1, 3 med. furtum manifestum .. 16 med. concedatur et adversus, 3, 9 occiderit qui .. 6, 5 esset usu ceperit, coi lata aunt Sc.h rudero a Bluhmio, mihi maiore ex parte a vv. dd. II. Schoene et O. Hirsehfeld.
P = codex bibliothecae publicae Parisiensis 4421 saee. XI. contuli Berolini a. 1869.
E ~ codex bibliothecae publicae Bambergensis D II 4 saec. XI vel XII. contuli ipse.
W — codex bibliothecae civitatis Coloniae Agrippinae X, 8, olim Wallraffianus, saec. XII. contuli ipse.
6 — Theophili paraphrasis Graeca institutionum. dett. ~ libri deteriores, quorum lectiones laudantur in editione Schraderi. tine. = incerta lectio.
ind. -- index titulorum, qui ex tat in codicibus V et B.
Ubi librorum scriptura emendat» est, siglis eorum ad indicandam emendationem litterulam 4 addidi; pri- | mitiva scriptura bis locis litterula “ significatur, ubi j in ipsis libris notatur diversitas scripturae, hanc signi- ficavi litterula ”, contextum libri litterula interroga- tionis signum librorum siglis additum semper ad proxime praecedens referendum est.
IN NOMINE DOMINI NOSTRI JHESU CHRISTI
IMPERATOR CAESAR FLAVIUS IUSTINIANUS ALA MANNICUS GOTIHCUS F5LANCICUS GERMANICUS ANTICUS ALANICUS VANDALICUS AFRICANUS PIUS FELIX INCLITUS VICTOR AC TRIUMPHATOR SEMPER AUGUSTUS OWIDAE LEGUM IUVENTUTI
Imperatoriam maiestatem non solum armis deco- ratam, sed etiam legibus oportet esse armatam, ut utrumque tempus et bellorum e,t pacis recte possit gubernari et princeps Romanus vietor existat non solum in hostilibus proeliis, sed etiam per legitimos tramites calumniantium iniquitates' expellens, et liat tam iuris religiosissimus quam victis hostibus trium- phator.
1 Quorum utramque viam cum summis vigiliis et summa providentia* adimente deo perfecimus, et bel- licos quidem sudores nostros barbaricae gentes sub iuga nostra deductae cognoscunt et tam Africa quam aliae innumerosae1 * 3 provinciae post tanta temporum spatia nostris victoriis a caelesti numine praestitis4 iterum dicioni Romanae nostroque additae imperio protestantur, omnes vero populi legibus iam a nobis
2 vel promulgatis vel compositis reguntur. Et cum sacratissimas constitutiones antea confusas in lucu- lentam ereximus consonantiam, tunc nostram exten- dimus curam et ad immensa prudentiae veteris vo- | lumina, et opus desperatum quasi per medium pro- fundum euntes caelesti favore iam adimplevimus.
3 Cumque hoc deo propitio peractum est, Triboniano viro magnifico magistro et exquaestore sacri palatii nostn nec non Theophilo et Dorotheo viris illustribus antecessoribus, quorum omnium6 sollertiam et legum scientiam et circa nostras iussiones fidem iam ex multis rerum argumentis accepimus, convocatis spe- cialiter mandavimus, ut nostra auctoritate nostrisque suasionibus componant institutiones: ut liceat vobis pnma legum cunabula non ab antiquis fabulis discere sed ab imperiali splendore appetere et tam aures
(1) sic PW cum O, iniquitatem BU (2) sic, PEW
eum «, diligentia BU (3) sic PE cum ' (-). numero-
sae BU (i) praestitae B (5) sic UPW* cum 0,
quam animae vestrae nihil inutile nihilque perperam positum, sed quod in ipsis rerum optinet argumentis accipiant: et quod in priore tempore vix post qua- driennium6 prioribus contingebat, ut tunc constitu- tiones imperatorias legerent, hoc vos a primordio ingrediamini digni tanto honore tantaque reperti’ felicitate, ut et initium vobis et finis legum erudi-
4 tionis a voce principali procedat. Igitur post libros quinquaginta digestornm seu pandectarum, in quos omne ius antiquum collatum est (quos per eundem virum excelsum Tribonianum nec non ceteros viros illustres et facundissimos confecimus), in hos quattuor libros easdem institutiones partiri iussimus, ut sint
5 totius legitimae scientiae prima elementa. Quibus breviter expositum est et _ quod antea optinebat et quod postea desuetudine inumbratum ab imperiali
6 remedio illuminatum est. Quas ex omnibus anti- quorum institutionibus et praecipue ex commentariis Gaii nostri tam institutionum quam rerum eottidia- narum aliisque multis commentariis compositas cum tres praedicti viri prudentes nobis optulerunt8, et legimus et cognovimus et plenissimum nostrarum con- stitutionum robur eis accommodavimus.
7 Summa itaque ope et alacri studio has leges nostras accipite et vosmet ipsos sie eruditos ostendite, ut spes vos pulcherrima foveat toto legitimo opere perfecto posse etiam nostram rem publicam in partibus eius vobis credendis3 gubernare.
Data undecimo10 kalendas Decembres Constanti- nopoli domino nostro Iustiniano perpetuo Augusto tertium consule.
omnem BW* (6) utret rnterij 0 (*) reperti
om. Ba contra 0 (8) sic BU cum 0, contui erunt V
(9) sic VJJP, credendam B (10) sic VPE x BU
I
H
m
rv
y
vi
VII
VIII IX
X
XI
XII
XIII
XIV XV
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
XXIII
XXIV XXV
XX VI
I
n
m
IV
v
VI
vn
vni
IX
x
XI
XII
XIII
XIV XV
XVI
XVII
xvm
XIX
XX
XXI
xxn
XXIII
XXIV XXV
LIBER PRIMUS.
De iustitia et iure.
De iure naturali et gentiuiu et civili.
De iure personarum.
De iDgenuis.
De libertinis.
Qui ex quibus causis manumittere non possunt. De lege Fufia Caninia sublata.
De his qui sui vel alieni luris sunt.
De patria potestate.
De nuptiis.
De adoptionibus.
Quibus modis ius potestatis solvitur De tutelis.
Qui dari tutores testamento possunt.
De legitima adgnatorura tuteia.
De capitis minutione.
De legitima patronorum tutela.
De legitima parentium tuteia.
De fiduciaria tutela.
De Atiliano tutore vel eo qui ex lege Iulia et Titia dabatur.
De auctoritate tutorum.
Quibus modis tutela finitur.
De curatoribus.
De satisdatione tutorum et curatorum.
De excusationibus.
De suspectis tutoribus et curatoribus.
LIBER SECUNDUS.
De rerum divisione.
De rebus incorporalibus De servitutibus.
Dc usu fructu.
De usu et habitatione.
De usucapionibus et longi temporis possessio- nibus.
De donationibus.
Quibus alienare licet vel non.
Per quas personas nobis adquiritur.
De testamentis ordinandis.
I)e militari testamento.
Quibus non est permissum testamenta facere. De exheredatione liberorum.
De heredibus instituendis.
De vulgari substitutione.
De pupillari substitutione.
Quibus modis testamenta infirmantur.
De inofficioso testamento.
De heredum qualitate et differentia.
De legatis.
De ademptione legatorum.
De lege Falcidia.
De fideicommissariis hereditatibus.
De singulis rebus per fideicommissum relictis. De codicillis.
I
n
DI
rv
v
VI
VII
VIII
IX
X
XI
XII
xm
XIV
XV
XVI
xvu
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
XXIII
XXIV
XXV
XXVI XXVII
xxvrn
XXIX
I
n
m
rv
v
vi vn
vm
IX
X
XI
xn
XTTT
XIV
XV XVI
XVII
xvm
LIBER TERTIUS.
De hereditatibus quae ab intestato deferuntur- De legitima adgnatorum successione.
De senatus consulto Tertulliano.
De senatus consulto Orfitinno.
De successione cognatorum.
De gradibus cognationis.
De successione libertorum.
De adsignatione libertorum.
De bonorum possessiouibus.
De adquisitione per adrogationem.
De eo cui libertatis causa bona addicuntur. De successionibus sublatis, quae fiebant per bonorum venditionem et ex senatus consulto Claudiano.
De obligationibus.
Quibus modis re contrahitur obligatio.
De verborum obligatione.
De duobus reis stipulandi et promittendi.
De stipulatione servorum.
De divisione stipulationum.
De inutilibus stipulationibus.
De fidei ussoribus.
De litterarum obligatione.
De consensu obligatione.
De emptione et venditione.
De locatione et conductione.
De societate.
De mandato.
De obligationibus quasi ex contractu.
Per quas personas nobis obligatio adquiritur. Quibus modis obligatio tollitur.
LIBER QUARTUS.
De obligationibus qnae ex delicto nascuntur. Vi bonorum raptoruru.
De lege Aquilia.
De iniuriis.
De obligationibus quae quasi ex delicto nas- cuntur.
De actionibus.
Quod cum eo, qui in aliena potestate est, negotium gestum esse dicitur.
De noxalibus actionibus.
Si quadrupes pauperiem fecisse dicitur.
De his pier quos agere possumus.
De satisdationibus.
De perpetuis et temporalibus actionibus e* quae ad heredes vel ia heredes transeunt. De exceptionibus.
De replicationibus.
De interdictis.
De poena temere litigantium.
De officio iudieis.
De publicis iudiciis.
V
CORRIGENDA
Compendiis in pag. 958 compositis adde: Rivista = Privista Italiana delle scienze giuridielie. Uncino Iis quibus in editione interpolationes Instinianorum inclusae sunt, infra uncini [ ] substituts sunt,
AD INSTITUTIONES
1,28,12 (non 11) [vel curam]
2, i. 9 Alberiario Condomimo di sepolcro 5 3.27, i [ex contrario]
4, G,i9 Alberiario Svolgimento deW artio comm. div. 31
17 2, indicavit
AD DIGESTA
1, 9, 7 41 [nec ... nasceretur] Lenel
2, 4, s pr. Alberiario Costrupione nisi . . . tunc enim
12: liem ad 2, 7, 22. 4, 2, 8 pr. 4, 3, 40. 5, 2, 8. 5, 3, 13 § 12. 5, 3, 20 § 8. 9, 2, 7 § 1.' 23, s, 7 5 1. 28, 3, 2. 32, 7 pr. 33, 9, 3 4 s. 35, 1, 86 s 1
13, 2 [ideo seqq .]
14,7 § 6 [quod ... [utrumque dici seqq.]
S 18 [quia . . . fuerat] pag. 9G0 versu 1 : 2, 14, 40 (pro 2, 13, 40)
3.31 pr. pag. 900 [boc si seqq.]
4, 2,H 4 2 [et sane ... debeat]
11 «6 [vel dilapidavit vel]
5, 2,15 pag. 604 ante [cum . . . solverit] Beseler 3, tg
supple 2, 5
3.20 4 3 [sed . . . possessoris accedunt] Lenel l. c. 27 5 5 [aut in area (non rem) . . . dixerunt]
8, 5, 1 inductum
2, 3 pr. per staturo] per statutum 4 1 possint® ( pro possint/*)
10, 3,12 pag. 964 aut (pro ait)
H pag. 964 § 1 ( pro § 2)
11, 3, 9 pr. jin. corrige suum recipit
12, 1,37 pag. 965 corrige ignoret pro tenere 2,42 pr. pag. 966 V assalli ’
12, 4, s pr. pag. 149 n. 17 corrige 4 3, 4 iere lusi. 24. 25 noi. 20 pertinet ad l. 25
16, 3, 1 4 h pag. 9(5g quid ( pro quod)
17, i,5G 5 3 pag. 968 constituat ( pro constituisset)
2.31 intercedit (pro intervenit)
1.21 pr. Ebrard Digeslenjragmenie 47: item 20, b is § 1. 20, 6, 4 pr.
2>i3 4 7 resistit50 teneri 2o § 1 in propriam ’’15 5 1 conventionem b18 pr. ceteris
31
41
48
2.25 51
3.25
22, 1,6 23, 2,45 57
5 21 quae magis fin. tolle virgulam
4 5 noi- 7 ptrlinei ad cuius
5 2 proprietatem
5 2 Hn. solvisse 5 1 Severus 5 5 idcirco tibi
5 e
4
.
I
i
66 ca-que
23, 3,39 (pag. 971) debetur
44 § 1 [promittebatur]
22 matri mulieris 5 noi. 16 : Sab. I. *2. 3. 5. *6 ... 9
24, 1,11 § 4 pag. 345 fieri
25, 2 pag. 365 margo dexter u. 1 735, 33
26, 4,io pr. propior
7, 1 43 absentibus
23, 3,46 pr. Berger Bulletin de Vacademie de Cracovie
24, 3,22 pag. 972 u. 18 ante [de dote repetenda]
supple 4 11
25, 2, s fs pag. 972 (pro 5 s) [recte]
26, 2,29 ... [curatorem]
7,25 pr. ante quin (pro qui) supple 28 4 1 30 corrige 31
26, 7, 3 § 4 postea
27, 1,45 pag. 974 4 2 [sive ventri]
27, 9, 5 4 11 4 1 pag. 974 [vel curatoribus ...
4 15 (pro 14) [sive curatores]
28, 1,17 pag. 974 Fiiting
30,8i 5 3 pag. 975 Lusignani
108 4 2 (pro 3) pag. 975 32,55 4 5 [quicl seqq.]
34, 4,is pag. 977 alii donaverit
9,22 pag. 977 [sed cogente . . . instantibus]
37, 1,14 noi. 9 [licet seqq.]
38, 1, 6 pag. 978 [ceteraeque]
i/, 1 § 11 [circa Tertullianum]
39, 2,15 § 35 [si quidem . . - fecit] . . . [qnod — eumj fi, 42 pr. [utrum . . . haberet]
40,12,18 § 3 [hoc] (pro [hic])
41, t,40 pag. 980 ante [sed seqq.] supple 45
42, 1,15 4 3 pag. 981 (si creditor ... contentus]
43, 3, 1 pag. 981 ante [quia seqq.] supple 4 •*>
16, 1 § 4 [et generaliter . . - erit] (pro est])
44, 7,43 pag. 983 [ante vel damnum supple 46 45,i,uu pag. 983 Pacchioni
132 pr. [qui haec . . . supervacuo]
47, 2,17 § 2 pag. 984 adde-, nos . . . cum (pro esso) Just.
10, 1 5 4 pag. 985 [bonorum ve possessores]
Biondi
50, 8,13 pag. 986 [qnod . . . debere] ( Beseler 2. no) insere post 12, 11
VI
NOVA SUPPLEMENTA ADNOTATIONUM AD DIGESTA
UncinuKs qui in editione interpolationes Iustinianorum circumscribunt, infra uncini f 1 substituti sunt.
], i « i Iiist. (Beseler 4, 23-)
■_>, 1 s -tn >1. :m aut p. c. p. marcum ilollc t ulli uni) F bis
§ 43 [Massurius seqq.] Lencl 5 4fl post inris ius- auctorum s,28 [in toto paene] Albertario Conceptus 5 o, 3 pr. [et maritus et] Beseler 2, 'i. 3, 139 7,17 pr. [item seqq.] Beseler 4, ufi
5 i non est Ulpiani? Lencl Z. 39, 121 s. 4 [quia . . . mare] Beseler 2, 3
6§4 [sed . . . inferre] Albertario Appunti sui condomimo 5
9 5 3 [sanctione . . . consecratum] Albertario Z. 32, 31.4, 2
9, 7 51 [nec . . . nasceretur] Lenel in, i si [infirmitate . , . impeditus] Donatuti Iasius 44
21,4 § l [aut ventris . . . mulier] Solani Dote e nase. 315
2, i,ii pr. [indicantis]: fuit duoviri Lenel
5 i [eundem indicem] Lenel ? 2 [cira . . . cognoscit.] Beseler 3, 44 n [maxime seqq. ] Donatuti I ustus 45
2, i § i qui . . . decernetur et 5 'i quod . . ,
praeeat non sunt verba edicti ( Lenel)
3, i pr. [ ]? Beseler I, 47
4, K> 5 3 [quamvis . . . habet] Francisci Libera
iest. factio 20 ( ?)
ia [uel praesidi] Betkniann-Holkeeg Civil- pro^ess 2, 713, 88
3, 2 pr. [ut seqq.] Bescler 4, H7
7, 4 § 2 [nam seqq.] Donatuti Justus 30 s, 8 § 2 [fortasse seqq. ] Faber ii, 9 5i [verum seqq. ] Arno 13, 7 pr. [maiore] . . . [nam seqq.] Kr.
s pr. [sed seqq.] Pernice Labeo 2, 2, 1 77, 7 14,27 5 2 [contractibus]: judiciis Paulus (di Mario, Bonfanic, de Francisci)
27 5 io [noniinatim] . . . [sed sft#.] Rotondi Peiciun de n. petendo 27 33 [promisit] Cuiacius 54 [item seqq.] Beseler 4, 22 ( ?) is, 8 § in [nam seqq.] Albertario Terminologia 300
3, 1, 1 5 n [de quibus ... diximus] N iedermeyer
in schedis
3, 2, i adde: cf. Biondi Indicia bon. fid. 67
[mandatu domini] ... 5 1 [vel o. r. v. unius rei] . . . [unius rei ru. suscipiente] . . . [sod. sr^.] Albertario Procurator u. rei 3 45 5 5 [contrario] Biondi Indicia b. f. 71
4, t § 3 [universitatem] . . . [universitatis]
Albertario Actio de universitate
10 [lucrum vero seqq. ] Beseler 4, 201 12 [decem tamen seqq.] Faber
15 [aliquid]) procurator Paulus (Peters Z. 3-, 265)
[nisi seqq.] Peroqqi Qbbhgap-oni 3 i n. is 5 2 [erit igitur seqq.] Rtrcobouo Dirilto 021
32 [et ... gessit] Riccobono Dirilto 90, 32
33 [maxime . . . apparebit] Solani Cur. uiip.
158 not.
35 [nostram] V Kr.
[sed seqq.] Riccobono Dirilto 521 4« [negotiorum ... sit] Riccobono Drriito 87 6, 8 [secundum • • - dicerentur] Faber 4, 1, 3 [scilicet seqq.] Donatuti Insius 47 2, 8 5 2 [cum seqq. ] Beseler 2, 88
957 [si pecunia . . . condemnandum]
Biondi Actiones arbitrariae 45, 73 ( ?)
5 8 [nec . . . coerceat] Eisele Z. 30, 1 0«
12 pr. [et omnem causam] Lrcy Z. 39, 136 14 § 2 [ideo seqq.] Peroni Isi- 4, «4 5 4 Gradeusuiir Iuterpolationen 99 (?)
§ 5 cf. Segri Actio confessoria 61 Biondi Actiones arbiir. 53/4 Recensioni 21 5 6 [non etiam reus] Lencl Z. 39. 188 5 15 [si quidem ... restituerit] ... [sed et si id non ... quadruplum] Biondi Actiones arbiir. 44, cf. Peroni /st. 2, 113 u. Bonfanic Solidarield 8 4, 2,iG 5 i [sive rem . . . praestiterit] Biondi Ad. arbiir. 44
§ 2 [quoniam rei h. persecutionem] Alber- tario Rcsponsabiliid 462 19 [eatenus] . . . [quatenus ad e. pervenerit] Albertario l. c. 461/2
23 5 1 et 2 videntur partes rescriptorum esse (Kr.)
5 3 [iudiois] . . . [index] . . . [quod seqq.] Biondi Actiones arb. 75, 4 3,5 debere ... habere] debere ei ... dari Ulpianus (Beseler 4, so) ?
[plane seqq.] Pringsheim Z. 41, 253, 257
759 [quia n. e. solvendo] Pringsheim L c. 255, 260
h § 3 [vel si seqq.] PriitgsJieiin 1. c.
4,11 5 2 cf. Sotadi Curator imp. 21. 2 4,13 pr. [cau3a seqq.] IVlassak Provin:ialbro?ess 76, 49 ?
5 1 [etiam seqq.] Pringsheim Z. 41, 243 ? 14 [ ] Pringsheim l. n.
25 % 1 [ ] ? Vassalli Miscellanea 1, 33 Alber- tario Actio deumv. 34 Procur. n.rei 8, 2 s, 2 pr. [ceterum seqq.] Coli Capitis deminutio 50
-552 cf. Coli l. c. 45
6 [capitis] enim [minutio] Coli. I. c.
7 pr. [capitis minutio]: capite minutus Paulus
( Coli l. c.)
§ 1 lusi. (IVissenbach)
DOMINI NOSTRI IUSTINIANI PERPETUO AUGUSTI
INSTITUTIONUM SIVE ELEMENTORUM
COMFO SITORUM PER TRIBONIANUM VIRUM EXCELSUM MAGISTRUM ET EX QUAESTORE SACRI PALATU IURISQUE DOCTISSIMUM ET THEOPHILUM VIRUM MAGNIFICUM IURIS PERITUM ET ANTECESSOREM HUIUS ALSIAE URBIS ET DOROTHEUM SURUM MAGNIFICUM QUAESTORIUM IURIS PERITUM ET ANTECESSOREM BERYTENSIUM
INCLITAE CIVITATIS «
LIBER PRIMUS,
i2
DE IUSTITIA ET IURE.
'Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum
1 cuique tribuens. luris prudentia est divinarum at- que humanarum rerum notitia, iusti atque iuiusti scientia.
2 His generaliter cognitis et incipientibus nobis exponere iura populi Romani ita maxime videntur posse tradi commodissime, si primo levi ac simplici, post deinde diligentissima atque exactissima interpre- tatione singula tradantur, alioquin si statim ab initio rudem adime et infirmum animum studiosi multitii- diue ac varietate rerum oneraverimus, duorum alterum aut desertorem studiorum efficiemus aut cum magno labore eius, saepe etiam cum diffidentia, quae plerum- que iuvenes avertit 4, serius ad id perducamus 5, ad quod leniore ® via ductus sine magno labore et sine ulla diffidentia maturius perduci potuisset.
3 1 luris praecepta sunt haec: honeste vivere, al-
4 terum non laedere^ suum cuique tribuere. 'Huius studii duae sunt positiones, publicum et privatum, publicum ius est, quod ad statum rei Romanae spectat, privatum, quod ad singulorum utilitatem pertinet, dicendum est igitur de iure privato, quod est triperti- tums: collectum est enim ex naturalibus praeceptis aut gentium aut civilibus.
II “
DE IURE NATURALI ET GENTIUM ET CIVUJ.
"Ius naturale est, quod natura omnia animalia do- cuit. nam ius istudnonhumanigenerisproprium est. sed •mnium animalium, quae in caelo, quae in terra, quae in mari nascuntur12, hinc 13 descendit maris atque feminae coningatio, quam nos matrimonium appellamus, kinc liberorum procreatio et educatio: videmus etenim eetera quoque .animalia istius iuris peritia censeri. 1 Tus autem civile vel gentium ita di vidi turi: 14 'omnes 'populi, qui legibus et moribus reguntur, partim suo 'proprio, partim communi omnium hominum iure utun- 'fcnr: nam quod quisque populus ipse sibi ius consti- 'tait, id ipsius proprium civitatis est voeaturque ius 'ei vile, quasi ius proprium ipsius civitatis: quod vero 'saturatis ratio inter omnes homines constituit, id apud 'eurinos populosperaeque custoditurvoeaturque ius gen- ium, quasi quo iure omnes gentes utuntur, et populus 'itaque Romanus partim suo proprio, partim communi
'omnium hominum iure utitur, quae singula qualia
2 'sunt, suis locis proponemus.1 Sed ius quidem civile ex unaquaque civitate appellatur, veluti Athe- niensium: nam si quis velit Solonis vel Draconis leges appellare ius civile Atheniensium, non erraverit, sie enim et ius, quo populus Romanus utitur, ius civile Romanorum appellamus: vel ius Quiritium, quo Quirites utuntur: Romani enim a Quirino Quirites appellantur14, sed quotiens non addimus, cuius sit civitatis, nostrum ius significamus: sicuti cum poetam dicimus nec addimus nomen, subauditur apud Graecos egregius Homerus, apud nos Vergilius, ius autem gentium omni humano generi commune est. nam usu exigente et humanis necessitatibus gentes humanae quaedam sibi constituerunt: bella etenim orta sunt et captivitates secutae et servituteB, quae sunt iuri na- turali contrariae, iure enim naturali ab initio omnes homines liberi nascebantur, ex hoc iure gentium et omues paene contractus introdneti sunt, ut emptio venditio, locatio conductio, societas, depositum, mu- tuum et alii innumerabiles.
3 •* ' lcConstat autem ius nostrum aut ex scripto aut ex non scripto, ut apud Graecos: rmv ? 6umv ol fihv tyyoarjm , vl (ii Aygagoi 17. Scriptum ius est lex18, plebi scita, senatus consulta, prlncipum placita, ma-
4 gistratuum edicta, responsa prudentium. Lex est, quod populus Romanus senatore magistratu interro- gante, veluti consule, constituebat.* plebi scitura est; quod plebs plebeio magistratu interrogante, veluti 'tribuno, eonstituebat. "plebs autem a populo eo differt, quo species a genere: nam appellatione populi universi cives significantur connumeratis etiam patriciis et senatoribus: plebis autem appella- tione sine patriciis et senatoribus ceteri cives signi- ficantur. sed et plebi scita lege Hortensia lata nou
5 minu3 valere quam leges coeperunt. 20 'Senatus 'consultum est, quod senatus iubet atque constituit.1 nam cum auctus est populus Romanus in eum mo- dum, ut difficile sit in unum cum convocare legis sanciendae causa, aequum visum est senatum vice
6 populi consuli. i1 Sed et quod principi placuit, legis habet vigorem,* cum lege regia, quae de imperio eius lata est, populus ei et in eum omne suum im- perium et potestatem ‘concessit*. quodemnque igitur imperator per epistulam constituit vel cognoscens de- crevit vel edicto praecepit, legem esse constat: haec22 sunt, quae constitutiones appellantur, plauc ex Bis quaedam sunt personales, quae nec ad exemplum
(l) Hanc inscriptionem restitui ex HA (2) cf Dig. 1, 1 (3) W- § 1 cf. Ulp. I. i reg. ( Dig . 1, 1, 10 j >r. $ 2; (I) sic
VA&, evertit B (5) sic VAH, perducemus B cum 0 (6) sic VA, leniori P, leviore B (7) § 3 cf. Ulp. I. c. (Dig. 1, 1, 10 SI) (8) § 4 cx Ulp. 1 1 inst. (. Dig ■ 1, 1, 1 § 2) (*) sio G, est tripertitu V, eat tripertite ABP, tripar- titum est Dig. (10) cf. Qai. 1, 1..8 Big- F '1 O1) Pr-
Ulp. I. i inst. {Dig. 1, i, i § s) (12) animalium, quae
in terra, quae in mnri nascuntur, avium quoque commune est Dig. (13) hinc BB Dig., hinc enim A (14) Gai. 1, 1 (Dig. 1, 1, 0) (15) sic BG, appellabantur AB E
(16) § 3 in. ex Ulp. I. 1 inst. (Dig. 1, 1, 6. § l) (17) id est legum aliae scriptae aliae non scriptae (is) lex] BEG, leges AB (19) plebs .. ceteri cives significantur simii.
Gaio 1, 3 (20) Gai. 1, 4 (21) § C ex Ulp. I. 1 inst.
(Dig. 1, 4, 1) (22) liaec] AB Dig., hae V, hee P
d
INST. I 2—5
DE IURE PERSONARUM
2
trahuntur, ‘quoniam non hoc princeps vult5: nam quod alicui ob merita Lndulait, vei si cm poenam irrogavit, vel si cui sine exemplo subvenit, personam non egre- ditur. aliae autem, cum generales sunt, omnes procul
7 dubio tenent. Praetorum quoque edicta non mo- dicam iuris optinent auctoritatem, haec etiam ius honorarium solemus appellare, quod qui honores gerunt, id est magistratus, auctoritatem huic iun de- derunt. proponebant et aediles curules edictum de quibusdam casibus, quod edictum imis honorarii
8 portio est. 1 'Responsa prudentium sunt senten- tiae et opiniones eorum, quibus permissum 'erat’ 2 'iura condere -V nam antiquitus institutum erat, Ut essent qui iura publice interpretarentur, quibus a Caesare ius respondendi datum est, qui iuris consulti appellabantur, quorum omnium sententiae et opinio- nes eam auctoritatem tenent, ut iudici recedere a
9 responso eorum non liceat, ut est constitutum. Ex non scripto ius venit, quod usus comprobavit, nam
\diotuini mores consensu utentium comprobati legum ;
10 imitantur. Et non ineleganter in duas species 1 ius civile distributum videtur, nam origo eius ah institutis duarum civitatium, Athenarum scilicet et i Lacedaemonis, fluxisse videtur: in his enim civitati- r bus ita agi solitum erat, ut Lacedaemonii quidem : magis ea, quae pro legibus observarent, memoriae ' mandarent. Athenienses vero ea, quae in legibus ; scripta reprehendissent’, custodirent.
11 Sed naturalia quidem iura, quae apud omnes gentes peraeque servantur, divina quadam providentia constituta semper firma atque immutabilia permanent: ' ea vero, quae ipsa sibi quaeque civitas constituit, j saepe mutari solent vel tacito consensu populi vel alia 1 postea lege lata.
* 12 s 'Omne autem ius, quo utimur, vel ad personas : ‘pertinet vel ad res vel ad actiones, ac prius dc per- bonis videamus.' nam parum est ius nesse, si personae, quarum eausa statutum est, ignorentur.
m°
DE IURE PERSONARUM.
’ 'Summa ‘itaque5® divisio dc iurc personarum haec ’est quod omnes homines aut liberi sunt aut servi/
1 sEt libertas quidem est, ex qua etiam liberi vo- cantur, naturalis facultas eius quod euique facere 2_ libet, nisi si quid aut vi aut iure prohibetur. Ser- vitus autem est constitutio iuris gentium, qua quis
3 dominio alieno contra naturam subicitur. Servi autem ex eo appellati sunt, quod imperatores captivos vendere iubent ac per hoc servare nec occidere solent, qui etiam mancipia dicti sunt, quod ab hostibus
4 manu capiuntur. ' Servi autem aut nascuntur aut fiunt, nascuntur ex ancillis nostris: fiunt aut iure gentium, id est ex captivitate, aut iure eivilri cum homo liber maior vigint.i annis ad pretium partici- 1 pandum sese venumdari 'passus est. in servorum
5 condicione nulla differentia est 10. In liberis mul- tae differentiae sunt, aut enim ingenui sunt aut libertini.
IY'1 t
DE INGENUIS.
. Ingenuus is est, qui statim ut natus est liber est, sive ex_ duobus ingenuis matrimonio editus, sive ex libertinis, sive ex altero libertino altero ingenuo. Bed
et si quis ex matre libera nascatur, patre servo, in- genuus nihilo minus nascitur: quemadmodum qui ex matre libera et incerto patre natus eat, quoniam vulgo conceptus est. “sufficit ‘autem5 liberam fuisse matrem eu tempore quo nascitur, licet ancilla conceperit, et ex contrario ei lilicra conceperit, deinde ancilla facta pariat, placuit eum qui nascitur liberum nasci, quia non debet calamitas matris ei nocere, qui m utero est. ex his et illud quaesitum est, si ancilla praegnans manumissa sit, deinde ancilla postea facta peperit. liberum an cervum pariat? et Marcellus probat liberum nasei: sufficit enim ei qui in ventre est liberam matrem vei medio tempore habuisse: quod et veram 1 est. Cum autem ingenuus aliquis natus sit, non officit illi in servitute fuisse et postea manumissum esse: saepissime enim constitutum est natalibus non officere manumissionem.
y ia
DE LIBERTINIS.
11 'Libertini sunt, qui ex iusta servitute manumissi 'sunt.* 13 manumissio autem est datio10 libertatis; nara quamdiu quis in servitute, est, manui et potes- tati suppositus est, et manumissus liberatur potestate, quae res a iure gentium originem sumpsit, utpote. cura iure naturali omnes liberi nascerentur nec esset nota manumissio, cum servitus esset incognita: sed posteaquam ime gentium servitus invasit, secuturo est beneficium manumissionis, et cum uno communi 11 nomine homines appellaremur18, iure gentium tria genera hominum esse coeperunt, liberi et his contra- rium servi et tertium gemis libertini, qui desierant
1 esse servi. ‘Multis autem modis manumissio pro- cedit: aut enim ex sacris constitutionibus in sacro- ‘sanctifi ecclesiis aut vindicta1® aut inter amicos aut per epistulam aut per testamentum aut aliam quum- Tibet ultimam voluntatem, sed et aliis inultis modis li- liertas servo comp etere p otest, qui tam ex veteribus quam
2 ‘nostris constitutionibus introducti sunt.5 20‘Sr-rvi "Tero5 a dominis semper manumitti solent: adeo ut 'vel in transitu manumittantur, veluti cum praetor 'aut proconsul ‘aut praeses5 in balneum vel in ttiea- 'trum eat.*
3 - ‘Libertinorum autem status tripertitus antea fuerat : ‘nam qui manumittebantur, modo maiorem et iustam libertatem consequebantur ct fiebant cives Romani, hnodo minorem et Latini ex lege Iunia Norbana fic- ‘bant, modo inferiorem et fiebant ex lege Aelia Sentia ‘dediticiorum numero, sed dediticiorum quidem pessima ‘condicio iam ex multis temporibus in desuetudinem ‘abiit, Latinorum vero nomen non frequentabatur: Tdeoque nostra pietas omnia augere et in meliorem ‘statum reducere desiderans in duabus constitutio- ‘ri ibus 21 lioe emendavit, et in pristinum statum reduxit, ‘quia ct a primis urbis Romae cunabulis lina atque ‘simplex libertas competebat, id est eadem, quam ‘habebat manumissor, nisi quod scilicet libertinus fit*4 ‘qui manumittitur, licet manumissor ingenuus sit. et ‘dediticios quidem per23 constitutionem expulimus, ‘quam promulgavimus inter nCEtras decisiones, per ‘quas suggerente nobis Triboniano viro excelso quaes- tore antiqui iuris altercationes placavimus: Latinos ‘autem Iunianos et omnem quae circa eos fuerit ob- servantiam 24 alia constitutione per eiusdem quaestoris ‘suggestionem correximus, quae inter imperiales radiat
(1) Gai. 1, 7 (2) erat] VAE, est B Oai. (3) conce- dere >'P (4) sic VA, invenissent B, comprehendis- sent PE (5) Oai. 1, g (6) Of. Dig. 1, 5
(7) Gai. 1, .fi (Dig. 1, 5, 3) (s) sic B Dig, 0, itaque om.
AP, et quidem summa Gai. (0) § 1..3 ex Flor. I. 9 inst. (Dig. 1, e, 4) (10) sic BPE, nullae differentiae sunt A
(11,1 Cf. Oai. 1, 11 (12) pr. fin. ex Marciani 1. 1 inst.
(Dig. 1, E, S § 2. 3) (13) Cf. Om. 1, 11..34 Dig. 40, 1 seqq.
(11) Gai. 1, 11 (Dig. 1, 5, C) (15) pr. fin. cx Olp. I. 1 mst. (Dig. 1, i, 4) (10) sic PEG Dig., do-
, natio R (17) communi] PE, naturali Dig. 9, om. B (18) sto PE Dig., appellemur B» (10) vindicta] PE, • vmd. manumittuntur B (20) Oai 1 20 ■ 7' 5' 6 (22) fit3 BP> sit E ««»»’ (23) per]
l E9, et per B (21) omnem . . observantiam] PEG, 1 omnes quae fuerant observantia (om, circa cos) B
QUI EX QDIB. CAU8, MANTTMITT. NON POSS.
IN ST. I 5—8
'i
‘sanctiones, et omnes libertos nullo nec aetatiB manu- missi nec dominii1 manumissoris nec in manumissio- nis modo discrimine habito, sieuti antea observaba- mur, civitate Romana donavimus: multis additis mo- ‘dis, per quos possit libertas servis cum civitate Ro- ‘nnuia, quae sola in praesenti est, praestari/
VI2
QUI 3 * EX QUIBUS CAUSIS MANUMITTERE NON POSSUNT.
4 'Non tamen cuicumque volenti manumittere licet, ‘nam is qui in fraudem creditorum manumittit nihil
1 'agit., quia lex Aelia Sentia impedit libertatem/ Licet anteni domino, qui solvendo non est, testamento ser- vum suum cum libertate heredem instituere, ut fiat liber beresque ei solus et necessarius, si modo nemo alius ex eo 5 * testamento heres extiterit, aut quia nemo heres scriptus sit, ant quia is qui scriptus est qua- libet ex causa heres non extiterit. idque eadem lege Aelia Sentia provisum est et recte: valde enim pro- spiciendum erat, ut egentes homines, quibus alius heres extaturus non esset, vel servum suum neces- sarium heredem habeant, qui satisfacturus esset cre- ditoribus; aut hoc eo non faciente creditores res hereditarias servi nomine vendant, ne iniuria defunc-
2 tus afficiatur. Tdemque i uris est et si sine liber- ‘tate servus heres institutus est. quod nostra consti- 'tutio0 non solum in domino, qui solvendo non est, ‘sed generaliter constituit nova humanitatis ratione, “ut ex ipsa scriptura institutionis etiam libertas e.i ‘competere videatur, cum non est verisimile eum, quem “heredem sibi elegit, si praetermiserit libertatis da- ■“tionem, servum remanere voluisse et neminem sibi
3 “heredem fore/ 7 * *In fraudem autem creditorum manumittere videtur, qui vel iam eo tempore quo manumittit solvendo non est, vel qui datis libertati- bus desiturus est solvendo esse, praevaluisse tamen videtur, nisi animum quoque fraudandi manumissor habuit, non impediri libertatem, quamvis bona eius creditoribus non sufficiant: saepe enim de facultati- bus suis amplius quam in his est sperant homines, itaque t.unc intellegimus impediri libertatem, cum utroque modo fraudantur creditores, id est et con- silio manumittentis et ipsa re, eo quod bona non suffectura sunt creditoribus.
4 8 'Eadem lege Aelia Sentia domino minori annis 'viginti non aliter manumittere permittitur, quam si ; ‘vindicta apud consilium iusta causa manumissionis ;
5 'adprobata fuerint manumissi0. l0Iustae autem ■ 'manumissionis causae sunt, veluti si quis patrem • 'a, ut matrem aut filium filiamve aut fratrem soro- ■ 'remve naturales aut paedagogum nutricem educato- ■ 'rem aut alumnum alumnamve aut collactaneum i 'manumittat, aut servum procur atoris habendi gratia, 1 'ant ancillam matrimonii causa/ dum tamen intra sex ! menses uxor ducatur, nisi iusta causa impediat' *, et i qui manumittitur procuratoris habendi gratia ne mi-
6 nor septem et decem 12 annis manumit tatur. Semel autem causa adprobata, sive vera sive falsa sit, non . retractatur.
7 13 Cum ergo w certus modus manumittendi mi- noribus viginti armis dominis per legem Aeliam Sen- 'tiam constitutus sit, eveniebat, ut, qui quattuordecim 'annos aetatis expleverit, licet testamentum facere 'possit et in eo heredem sibi instituere legataque, re- linquere possit, tamen, si adhuc minor sit annis vi- 'ginti, libertatem servo dare non poterat/ “quod
(1) sic &, domini libri (2) Cf. Gai. 1, 19.. 21. 36.. 42. 47 3
Dig. 40, 2. 8 Cod. 7, 1. 11 (3) qui] ind. V, qni et B index i
B<-/, om. E (4) Gai. 1, 36. 37 (5) eo] BE, om. PO
<(;) Cod. C, 27, 5 (7) § 3 in ex Gai. I. 1 rer. coit. ( Dig.
40, 9, 10) (8) Gai. 1, 38. 19 (9) fuerint manumissi]
sic dett., fuerit man. BPE, fuerit (om. manumissi) Gai.:
fuitne quam vindicta, ei ap, cons. i. c. m. adpr. fuerit
(Savigny)? (10) Cf. Gai. 1, 39. 19 (11) sic PE&,
impediatur B (12) sic libri cum decem et octo
I“non erat ferendum, si is, cui totorum bonorum in “testamento dispositio data erat, uni servo libertatem ■ ‘dare non permittebatur, quare nes’5 similiter ei ; “quemadmodum alias res ita et servos suos in ultima “voluntate disponere quemadmodum voluerit permitti- “mus, ut et libertatem eis possit praestare, sed cum ‘libertas inaestimabilis est et propter hoc ante vicesi- “mum aetatis annum antiquitas libertatem servo dari “prohibebat: ideo nos mediam quodammodo viam eli- . “gentes non aliter minuri viginti annis libertatem in ‘testamento dare servo suo concedimus, nisi septimum ‘et decimum annum impleverit et octavum decimum ‘tetigerit, cum enim antiquitas huiusruodi aetati et “pro aliis postulare concessit, cur non etiam sui iu- “rlicii stabilitas ita eos adiuvare credatur , ut et ad “libertates dandas servis suis possint pervenire 1G/
Vll 11
DE LEGE FURIA CANINIA SUBLATA.
18 'Lege Fufia Caninia certus modus constitutus erat 'in servis testamento manumittendis/ “quam quasi liber- tatibus impedientem et quodammodo invidam tollen- Matn esse censui mus. cum satis fuerat inhumanum “vivos quidem licentiam habere totam suam familiam “libertate donare, ni i alia causa impediat libertati, “morientibus autem huiusmodi licentiam adimere/
vm 19
DE HIS QUI SUI VEL ALIENI IURIS SUNT.
20 'Sequitur de iure personarum alia divisio, nam j 'quaedam personae sui iuris sunt, quaedam alieno | 'imi subiectae sunt: rursus earum, quae alieno iuri 'subiectae sunt, aliae in potestate “parentum, aliae in 'potestate dominorum5 sunt, videamus “itaque5 de his 'quae alieno iuri sublectae sunt: nam si cognoveri- ; 'mus, quae istac personae sint, simul intellegemus, 'quae sui iuris sunt, ac prius dispiciemus de his qui 'in potestate “dominorum5 sunt.
1 'In potestate itaque dominorum sunt servi, quae 'quidem potestas iuris gentium est: nam apud omnes 'peraeque gentes animadvertere possumus dominis in 'servoB vitae necisque potestatem esse: et quodeum- 'que per servum adquiritur, id domino adquiritur. 2 'Sed hoc tempore “nullis5 hominibus, qui sub 21 im- perio ‘nostro5 sunt, licet sine causa legibus cognita5 'et supra modum in servos suos saevire, nam ex 'constitutione “divi Pii5 Antonini qui sine causa ser- 'vum suum occiderit, non minus puniri iubetur, quam 'qui servum alienum occiderit, sed et maior asperitas 'dominorum eiusdem principis constitutione coercetur, 'nam consultus a quibusdam praesidibua provincia- lium de his servis, qui ad “aedern sacram5 vel ad sta- 'tuas prineipum confugiunt, praecepit ut, si intolera- 'bilis videatur dominorum saevitia, cogantur servos '“bonis condicionibus5 vendere, ut pretium dominis 'daretur/ et recte: ‘expedit enim rei publicae, nequis “re sua male utatur/ 22 cuius rescripti ad Aelium Marcianum emissi verba haec sunt: ‘Dominorum qni- ‘dem potestatem in suos servos illibatam esse oportet ‘nec cuiquam hominum ius suum detrahi, sed domi- niorum iuterest, ne auxilium contra saevitiam vel ‘famem vel intolerabilem iniuriam denegetur his qui ‘iuste deprecantur, ideoque cognosce de querellis ‘eorum, qui ex familia Tnlii Sabini ad statuam con- fugerunt, et23 si vel durius habitos, quam aequum “est. vel infami iniuria affectos cognoveris, veniri iube,
Dig. 40, 2, 13 (13) Gai. 1, 40 (14) sic PE Gai.,
autem B (15) nos] B, non PE (m) sic PE*, in- venire B , provenire Ea
(17) Cf. Gai. 1, 42, .46. Cod. 7, 3 (lS) Gai. 1, 42 (19) Cf. Dig. 1, 6 (20) Gai. 1, 48.. 63 {Dig. 1, 6. l)
(21) sub huc B (22) § 2 fin. ex Dig. 1 , 6, 2 (Ulp. I. 8 de off. proc., cf. Coli. I. Hos, 3, 3) (23) etl ut B
d*
INST. I 8—10
4
DE PATRIA POTESTATE
‘ita ut in potestatem domini non revertantur, qui ‘Sabinus1 *, si meae constitutioni fraudem fecerit, sciet ‘oie3 * admissum severius exsecuturum.'
IX3
DE PATRIA POTESTATE.
J ‘In potestate nostra sunt liberi nostri, quos ex
1 ‘i ustis nuptiis procreaverimus.'' _ Kuptiae nutem sive matrimonium est viri et mulieris. coniunctio, in-
2 dividuam consuetudinem vitae continens. 3 'lus ‘au- ‘tem potestatis, quod in liberos habemus,5 * * * proprium ‘est civium Romanorum : nulli enim alii sunt humi- lies, qui talem iu liberos habeant potestatem, qna-
3 ‘lem nos habemus/ °Qiti igitur ex te et uxore tua nascitur, in tua potestate est: item qui ex filio tuo et uxore eius nascitur, id est nepos tuus et nep- tis, aeque in tua sunt potestate, et pronepos et pro- neptis et deinceps ceteri, qui tamen ex filia tua nasci- tur, in tua potestate non est, sed in patris cius.
X '
DE NUPTES.
Instas autem nuptias inter se cives Romani con- trahunt, qui secundum praecepta legum coeunt, mas- culi quidem puberes, feminae autem viripotentes, sive patres familias sint sive filii familias, dum tamen lilii familias et consensum habeant parentum, quorum in potestate sunt, nam hoc fieri debere et civilis et na- turalis ratio suadet in tantum, ut iussum parentis praecedere debeat unde quaesitum est, an furiosi filia nubere aut furiosi filius uxorem ducere possit» ‘cumque super filio variabatur, nostra processit de- cisio3, qua permissum est ad exemplum filiae furiosi Tbium quoque posse et sine patris interventu nmtri- ‘moniuin sibi copulare secundum datum ex coustitu- ‘tione modum/
1 B 'Ergo non omnes nobis uxores ducere licet: 'nam qnaruadam nuptiis abstinendum est10, inter eas ‘enim personas, quae parentum liberorumve locum 'inter se optinent, nuptiae contrahi non possunt, veluti 'iutcr patrem et .tiliam vel avum et neptem vel ma- ‘trem et filium Vel aviam et nepotem et usque ad 'infinitum5: et si tales personae inter se coierint, ne- farias atque, incestas nuptias contraxisse dicuntur, 'et hacc adeo ita sunt, ut, quamvis per adoptionem 'parentum liberorumve loco sibi esse coeperint, non ‘possint "inter se matrimonio iungi in tantum, ut etiam 'dissoluta adoptione idem iuris maneat: itaque eam, 'quae tibi per adoptionem filia aut neptis esse coe- gerit, non poteris uxorem ducere, quamvis eam eman- cipaveris.
2 0 'Inter eas quoque personas, quae ex transverso 'gradu cognationis 12 iunguntur, est quaedam similia 'observatio, sed non tanta, sane enim 13 inter fratrem 'sororemque nuptiae prohibitae sunt, sive ‘ab5 eodem 'patre eademque matre nati fuerint, sive ‘ex5 alterutro 'eorum, sed" si qua per adoptionem soror tibi esse 'coeperit, quamdiu quidem constat adoptio, sane inter 'te et eam nuptiae consistere non possunt: cum vero 'per emancipationem adoptio dissoluta sit, peteris 'eam uxorem ducere: sed et si tu emancipatus fueris 'nihil est impedimento nuptiis/ et ideo constat, si quis generum adoptare velit, debere eum ante filiam suam emancipare: et si quis velit nurum adoptare,
3 debere eum ante filium emancipare. "Fratris ver sororis filiam uxorem ducere non licet, sed nec nep- tem 'fratris vel5 sororis ducere quis potest, quamvis
quarto gradu sint15: cuius enim filiam uxorem du- cere non licet, eius neque neptem permittitur, eius vero mulieris, quam pater tuus adoptavit, fiiiaiu non videris impediri uxorem ducere, quia neque, naturali
4 neque civili iure tibi co inungitur. Duorum autem fratrum vel sororum liberi vel fratris et sororis iungi
5 possunt Ilcai amitam licet adoptivam uxorem ducere non licet, item materteram, quia parentum loco habentur18, qua ratione verum est magnam quo- que amitam et materteram magnam prohiberi uxorem 0 ducere. Adfinitatis quoque veneratione" quarum- dam nuptiis abstinere nceessc est. ut coce privignam aut nurum uxorem ducere nou licet, quia ulnuvpie filiae loco sunt, quod scilicet ita accipi debeat, si fuit nurus aut privigna: nam si adhuc nurus est, id est si adhuc nupta est filio Ino’*, alia ratione uxo- rem eam ducere nou possis, quia eadem duobus nupta esse non potest: item si adhuc privigna tua est1'*, id est si mater eius tibi nupta est, ideo eam uxorem ducere non poteris, quia duas uxores eodem tempore 7 habere nou licet. Socrum quoque et novercam prohibitum est uxorem ducere, quia matris loco soni, quod et ipsum dissoluta demum adlin itate procedit; alioqnin si adhuc noverca est, id est si adhuc patri
i tuo nupta est, communi iure impeditur tibi nubere,
| quia eadem duobus nupta esse, non potest: item si : adhuc socrus est, id est si adhuc filia eius tibi nupta est, ideo impediuntur nuptiae, quia duas uxores ha- \ 8 here non possis. Mariti tamen filius ex alia uxore I ct uxoris filia ex alio marito vel contra matrimonium recte contrahunt, licet habeant fratrem sororem ve ex
9 matrimonio postea contracto natos. Si uxor tua I post divortium ex alio filiam procreaverit, haec nou ■ est quidem privigna tua: sed Julianus10 huiusmodi
nuptiis abstinere debere ait: nam nec sponsam filii nurum esse nec patris sponsam novercam esse, rectius tamen et iure facturos eos, qui huiusmodi nuptiis se
10 abstinuerint. Illud certum est serviles quoque cognationes impedimento esse nuptiis, si forte pater
11 et filia aut frater et soror manumissi fuerint. "Sunt ‘et aliae personae, quae propter diversas rationes nup- tias contrahere prohibentur, quas iu libris digesto- rum seu pandectorum ex veteri iure collectarum ciih- ‘merari permisimus/
12 Si adversus ea quae diximus aliqui coierint, nec vir nec uxor nec nuptiae nec matrimonium neo dos intellegitur. 41 'itaque ii, qui ex co coitu nascuntur, 'in potestate patris non sunt, sed tales sunt,' quantum ad patriam potestatem pertinet-, 'quales sunt ii, quo* 'mater vulgo concepit, nam nec hi patrem habere ‘intelleguntur, eum is etiam incertus est: unde so- lent filii spurii appellari, vel a Graeca voce quasi 'aTzoQaSrjv concepti vel quasi sine patre filii/ sequi- tur ergo, ut et dissoluto tali coitu nec dotis exactioni locus sit. ‘qui autem prohibitas nuptias coeunt, et ‘alias poenas patiuntur, quae sacris constitutionibus ‘continentur/
13 -- ‘Aliquando autem evenit, ut liberi, qui stati ut ‘ut,23 nati sunt in potestate parentum nou fiant, postea 'tamen*4 redigantur in potestatem/ "qualis est is. qui, ‘dum naturalis fuerat, postea curiae datus potestati ‘patris subicitur. nec non is, qui a muliere libera ‘procreatus, cuius matrimonium minime legibus inter- ‘dietuin fuerat, sed ad quam pater consuetudinem 'habuerat, postea ex nostra constitutione. 15 dotalibus "instrumentis compositis in potestate patris efficitur: ‘quod et aliis, si ex eadem matrimonio 30 fuerint pr«- ‘creati, similiter nostra constitutio21 praebuit/
(l) sabinus dei. cum Dig. Coli, (2) rnej E Dig. Coli., me
hoc AP, me adversum se B (2) Cf. Dig, 1, 6 Cod. 8,
46 (47) (4) Gai. 1, 55 (Dig. 1, B, 3) {5) Oai. I. c.
(6) § 3 ex Ulp. I. 1 imt. (Dig. 1, $, 4) (7) Cf. Gai. 1, 5C..G5
Dig. 23, 2 Cod. 5, 4 (8) Cod. 5, 4, 25 (9) Gai. 1, 5S..61
(10) sic BPE, abstinere debemus AGai. (11) possint] A,
possunt IIP Gai. (12) cognatione Gai. (13) enim
om. Gai. (14) sed] APG Gai., sed et DE (15) sic PO,
I quartus gradus sit AB, quarto gradu sit E
(16) sic. deti. cum &, habetur ABPE (17) ratione ■ deli., sed alSol rrjs dy^tarcias Q (is) tuo] PE eius A, 1 om. B (19) tua est] PE, mevii est A, om. B (20) cf | Dig. 23, 2, 12 § 3 (21) Gai 1, 64 (22) Gai. 1, 65
1 (23) ut] PE cum 0, om. AJi (24) tamen] Gai., autem
libri (25) Cod. 5, 27, 10 (2C) si ex e. m.] A, ex e. m.
si BP , qui ex e, m. E (21) Cod. 5, 27, 11
DE ADOPTIONIBUS
5
INST. I 11. 12
XI1 *
DE ADOPTIONIBUS.
lhNon solum tamen naturales liberi secundum ea quae diximus in potestate nostra sunt, veram etiam
1 , ‘ii quos adoptamus. Adoptio autem duobus mo- 'dis fit, aut principali rescripto1, aut imperio magistra- tus. 'imperatoris5 auctoritate adoptamus eos 'ens ve5, ‘qui. 'quaeve5 sui iiiris sunt, quae species adoptionis ‘disitur adrogatio. imperio magistratus adoptamus eos ' eas ve5, qui ‘quaere5 iu potestate parentium sunt, sive ‘primum gradum liberorum optineant, qualis est filius ‘filia, sive inferiorem, qualis est nepos neptis, pro-
2 ‘nepos proneptis/ '3 Sed bodie ex nostra consti- tutione, cum filius familias a patre naturali extra- <neae personae in adoptionem datur, iura potestatis "naturalis patris minime dissolvuntur nec quicquam 'ad patrem adoptivum transit nec in potestate eius ‘est, licet ab intestato iura successionis ei a nobis 'tributa sunt, si vero pater naturalis non extraneo, 'sed avo filii sui materno, vel si ipse pater naturalis ‘fuerit emancipatus, etiam paterno, vel proavo simili ‘modo paterno vel materno filium suum dederit in 'adoptionem: in lioc casu, quia in unam personam 'concurrunt et naturalia et adoptionis iura, manet ‘stabile ius patris adoptivi et naturali vinculo copu- Taturn et legitimo adoptionis modo constrictum, ut et 'in familia et in potestate huiusmodi patris adoptivi
3 'sit/ Cum autem impubes 'per principale rescriptum5 adrogatur, causa cognita adrogatio permittitur et ex- quiritur causa adregationis4, an honesta sit expediat- que pupillo et cum quibusdam condicionibus adro- gatio fit, id est ut caveat adrogator personae publi- cae, hoc est tabulario, si intra pubertatem pupillus decesserit, restituturum se bona illis, qui, si adoptio facta non esset, ad successionem eius venturi essent, item non alias emancipare eos potest adrogator, nisi causa cognita digni emancipatione fuerint et tunc5 sua bona eis reddat, sed ct si decedens pater eum exheredaverit vel vivus sine iusta causa eum emanci- paverit, iubetur quartam partem ei suorum honorum relinquere, videlicet praeter bona, quae ad patrem adoptivum transtulit et quorum commodum ei ad-
4 quisivit postea. Minorem natu non posse maio- rem adoptare placet,: adoptio enim naturam imitatur et pro monstro est, ut maior sit filius quam pater, debet itaque6 is, qui sibi per adrogationem vel adop- tionem filium facit, plena pubertate, ‘id est decem
5 ‘et octo annis5 praecedere. Licet autem et in lo- cum nepotis vel neptis vel in locum pronepotis7 vel proneptis vel deinceps adoptare, quamvis filium quis 0 non habeat. Et tam filium alienum quis in lo- cum. nepotis potest adoptare, quam nepotem in locum 2 filii, Sed si quis nepotis loco adoptet vel quasi ex eo filio, quem habet iam adoptatum, vel quasi ex illo, quem naturalem in sua potestate habet: in eo casu et filius consentire debet, ne ei invito suus he- res adgnascatur8. sed ex contrario si avus ex filio nepotem dat in adoptionem, non est necesse filium
8 consentire. In plurimis autem causis adsimilatur is, qui adoptatus vel adrogatus est, ei qui ex legi- timo matrimonio natus est. etideo 9‘si quis 'perimpera- Torem5 sive apud praetorem vel apud praesidem pro- 'vinciae.'non extraneum5 adoptaverit, potest eundem
9 ‘alii in adoptionem dare! Sed et 9 ‘illud utriusque 'adoptionis commune est, quod et hi, qui generare ‘non possunt, quales sunt spadones, adoptare pos-
10 ‘sunt, castrati autem non possunt. Feminae ‘quo- que5 adoptare non possunt, quia nec naturales libe-
(l) Cf. Gai. 1, 97..107 Dig. 1, 7 Cod. 8, 47 (48) (2) Gai.
1, 97-99 (Dig. 1, 7, 2) (3) § 2 Cod. 8, 47 (48), 10
(4) adoptionis B (5) tune] P, tunc ut B E (e) itaque]
PE, ovi. B (7) neptis vel in locum pronepotis]
P euan 0, in locum (loco E) neptis B E (s) sic E,
agnoscatur P, nascatur B (9) Gai. 1, 103. 103. 104 (Dig.
1, 7, 2 § 1) (10) Gai. 1, 107 (Dig. 1, 7, 2 § 2) (11) sic
Gai. Dig., in potestate libri (12) sic enim et] P E,
‘ros in potestate sua habent': 'sed ex indulgentia prin- cipis ad solacium liberorum amissorum adoptare pos-
11 'sunt.5 10 ‘Illud proprium est illius adoptionisj quae ‘per ‘sacrum oraculum5 fit, quod is, qui liberos m po- ‘testate liabct, si se adrogaudum dederit, non solum ‘ipse potestati 11 adrogatoris subicitur, sed etiam liberi ‘eius in eiusdem fiunt potestate tamquam nepotes.' sic enim et12 divus Augustus nou ante Tiberium adoptavit, quam is Germanicum adoptavit: ut proti- nus adoptione facta incipiat Germanicus Augusti ne-
12 pos esse. ‘Apud Catonem bene scriptum refert ‘autiquitas, servi si a domino adoptati sint, ex hoc "ipso posse liberari, unde et nos eruditi in nostra 'constitutione 13 etiam eum servum, quem dominus 'actis intervenieutibus filium suum nominaverit,, libe- rum esse constituimus, licet hoc ad ius filii accipien- dum ei non sufficit.5
UT»
QUIBUS MODIS IUS POTESTATIS SOLVITUR I5.
10 ‘Videamus nunc, quibus modis ii, qui alieno imi ‘subiecti sunt, eo iure liberantur, et quidem servi 'quemadmodum potestate liberantur, ex his intellegere 'possumus, quae de servis manumittendis superius 'exposuimus, hi vero qui in potestate parentis sunt, ‘mortuo eo 6ui iuris fiunt, sed hoc distinctionem re- cipit. nam mortuo patre sane omnimodo filii filiaeve 'sui iuris efficiuntur, mortuo vero avo non omnimodo 'nepotes nejptesque sui iuris fiunt, sed ita, si post ‘mortem avi in potestatem patris sui recasuri non ‘sunt: itaque si moriente avo pater eorum et vivit et ‘in potestate patris sui est, tunc post obitum avi in 'patris sui potestate fiunt: si vero is, quo. tempore ‘avus moritur, aut iam mortuus est aut exiit de po- 'testate patris, tunc bi, quia in potestatem eius ca-
1 ‘dere non possunt, sui iuris fiunt. 10 Cum autem is, Kqui5 ob aliquod maleficium 'in insulam deportaturi, 'civitatem amittit, sequitur ut, quia 17 eo modo ex nu- 'mero civium Romanorum tollitur, perinde aesi mor- 'tuo eo desinant liberi in potestate eius esse, pari ‘ratione et si 'is5, qui in potestate parentis sit, In in- fulam deportatus5 fuerit, desinit18 in potestate pa 'rentis esse/ sed si ex indulgentia principali restituti
2 fuerint, per omnia pristinum statum recipiunt. 19Re- legati autem patres in insulam in potestate sua libe- ros retinent: et e contrario liberi relegati in potes-
3 tate parentum remanent. Poenae servus effectus filios in potestate habere desinit, servi autem poenae efficiuntur, qui in metallum damnantur et qui bestiis
4 subiciuntur. Filius familias si militaverit, vel si senator vel consul fuerit factus, manet in patris po- testate. militia enim vel consularia20 dignitas patris potestate filium non liberat, 'sed ex constitutione 'nostra21 summa patriciatus dignitas ilico ab impe- rialibus. codicillis praestitis a patria potestate liberat, 'quis enim patiatur patrem quidem posse per eman- cipationis modum suae potestatis nexibus filium re- 'laxare, imperatoriam autem celsitudinem non valere 'eum quem sibi patrem elegit ab aliena eximere po-
5 'testate?5 22 ‘Si ab hostibus captus fuerit parens, ‘quamvis servus hostium fiat, tamen pendet ius libe- rorum propter ius postliminii: quia hi, qui ab hosti- bus capti sunt, si reversi fuerint, omnia pristina iura ‘recipiunt, idcirco reversus et liberos habebit in po- ' testate,', quia postliminium fingit eum qui captus est semper in civitate fuisse: si vero ibi decesserit, ex- inde, ex quo captus est pater, filius sui iuris fuisse videtur, ‘ipse quoque filius ueposve si ab hostibus 'captus fuerit, similiter dicimus 23 propter iuspostliminii
sed et B (13) Cod. 7, fi, 1, 10 (14) Cf. Gai.
1, 1 24-141 Dig. 1, 7 Cod. 8, 43 (49) (lK) sic ind. V,
dissolvitur ABEO (lG) Gai. 1, 124. 126-128 (17) quia]
BE, qui AP Gai. (is) sic dett. &, desint E, desiit ABP (19) § 2 in. ex Marciani l. 2 in st. (Dig.
48, 22, 4) (20) sic APE, consularis B (21) S 4
fin. ex Cod. 12, 3, fi (22) Gai. 1, 129 (23) dice-
mus Gai.
INST. I 12—15
I)E TUTELIS
'ius quoque potestatis parentis in suspenso esse,'1 dictum est autem postliminium a limine et post, Ut* eum, qui ab hostibus captus2 iu linea nostros postea pervenit, postliminio reversum recte dicimus, nam limina sicut in domibus tincm queudam faciunt, sic et imperii finem liinen esse veteres voluerunt, hinc ct linies dictus est quasi finis quidam et termi- nus. ab eo postliminium dictura, quia eodem limine revertebatur-, quo amissus erat. 3 sed et qui victis hostibus recuperatur, postliminio redi isse existimatur, ti ^Praeterea emancipatione quoque desinunt liberi 'in potestate parentum esse.* 'sed ca emancipatio an- 'tea quidem vel per antiquam legis observationem pro- cedebat, quae 5 per imaginarias venditiones et inter- cedentes manumissiones celebrabatur, vel ex imperiali ‘rescripto, nostra autem providentia et hoc in melius 'per constitutionem6 reformavit, ut fictione pristina ‘explosa recta via apud competentes judices vel ma- gistratus parentes intrent et filios suos vel filias vel ‘nepotes vel neptes ac deinceps sua manu dimitterent, 'ct tunc ex edicto praetoris in Imius filii vel filiae, 'nepotis vel neptis bonis, qui vel quae a parente 'manumissus vel manumissa fuerit, eadem rura prae- stantur parenti, quae tribuuntur patrono in bonis ‘liberti: et praeterea si impubes sit filius vel filia vel ‘ceteri, ipse parcus ex manumissione tutelam eius 7 ‘nanciscitur.1 7'Admoncndi autem sumus liberum 'esse arbitrium ei, qui filium et ex co nepotem vel 'neptem in potestate habebit, filium quidem de potestate 'dimittere, nepotem vero vel neptem in potestate8 reti - 'nere: et ex diverso filium quidem in potestate retinere, 'nepotem vero vel reptem manumittere (eadem et: de 'pronepote vel pronepte dicta esse intellegantur), vel b 'omnes sui iuris efficere.' ‘Sed et si pater filium, ‘quem in potestate habet, avo vel proavo naturali se- cundum nostras constitutiones® super his habitas in ‘adoptionem dederit, id est si hoc ipsum actis inter- venientibus apud competentem iudieem manifestavit, ‘praesente eo qui adoptatur- et non contradicente nec ‘non eo qui adoptat, solvitur quidem ius potestatis ‘patris naturalis, transit autem in huinsmorii parem ‘tem adoptivum, in cuius persona et10 adoptionem
9 ‘plenissimam esse antea diximus.’ Illud autem scire oportet, quod, si nurus tua ex filio tuo conceperit ct filium postea emancipaveris vel in adoptionem dederis praegnante nuru tua, nihilo minus quod ex ea nasci- tur in potestate tua nascito: quod si post emanci- pationem vel adoptionem fuerit conceptum ll, patris sui emancipati vel avi adoptivi potestati subicitur:
10 et quod neque naturales liberi neque adoptivi ullo paene modo possunt cogere parentem de. potestate sua eos dimittere.
XIII12
DE TUTELIS.
13 'Transeamus nunc ad aliam divisionem, nam ex 'his personis, quae in potestate non sunt, quaedam 'vel in tutela sunt vel in curatione, quaedam neutro 'iure^ tenentur, videamus igitur de his, quae iu tutela 'vel in curatione sunt: ita enim intellegemus ceteras , 'personas, quae neutro iure tenentur, ac prius dispi- :
1 'ciamus de his quae in tutela sunt.' y 11 Est ‘au- I tem’ tutela, ut Servius definivit, ius 15 ac potestas in capite libero ad tuendum eum, qui propter aetatem se defendere uequit, iure civili data ac permissa,
2 Tutores autem sunt,- qui eam vim ac potestatem |
(I) ut) A‘BP, et A“ A1" (2) captus] B &, om. AP
(3) § 6 fiu. ex Flor. I. 6 msf. {L>aj. 49, 15, 26) (4) Gai. 1,
132 (5) quae] AP, om. B (o) Cod. 8, 4S (40), 6
(7) Gai. 1, 133 rest. (Dtp. 1, 28) (s) in potestate]
A Dig., om. BPE (o) Cod. 8, 47 (48), n (io) in c. persona (-nam E) et] AE, in e. persona P, c. persone B
(II) sie ABa Pa, conceptus TP pi>E
(12) Cf. Gai 1, 142. .154 Dig. 26, 1..3 Cod. 5, 28. 29 (13) Gai. 1, 142. 113 (14) § 1. 2 e® Dig. 25, 1, 1 (Paui. I. SS
aded.) (16) vi a. Dig. (16) sic Dig. 6, ipsum B, ipsi PE
' habent-, ex qua re ipsa19 nomen ceperunt, itaque appellantur tutores quasi tuitores atque defensores.
3 sicut aeditui dicuntur qui aedes tuentur. 11 'Per- bnissum est itaque parentibus liberis impuberibus, ‘quos in potestate habent, testamento tutores dare.' ‘et hoc 18 in filio filiaque omnimodo procedit’; lu’uepo- 'tibus tamen neptibusque ita demum 'parentes' pns- ‘sunt testamento tutores dare, si post mortem eorum 'in patris sui potestatem recasuri non surit, itaque si 'filius tuus mortis tuae tempore in potestate tua sit, 'nepotes ex eo non poterunt testamento tuo tutorem 'habere, quamvis in potestate tua fuerint; scilicet 'quia mortuo tc in patris sui potestatem recasuri'
4 'sunt. “Cum ‘autem’ iu compluribus aliis causis 'postumi pro iam natis habentur, et in hae. causa 'placuit non minus postumis quam iam natis testa- "mento tutores dari posse, si modo in ea causa sint, 'ut, si vivis ‘parentibus’ nascerentur, sui et iu po-
5 'testate eorum fierent..’ Sed si emancipato fili" tutor a patre testamento datus Fuerit, confirmandus est ex sententia praesidia omnimodo, id est sine in- quisitione.
XIV21
QUI DAEI TUTORES TESTAMENTO POSSUNT.
Dari autem potest tutor non solum pater familias,
1 sed etiam filius familias. Sed et servus proprius testamento cuir. libertate recte- tutor dari potest,, sed sciendum est eum ct sine libertate tutorem datum tacite et libertatem directam accepisse videri et per hoc recte tutorem esse, plane si per errorem quasi liber tutor datus sit, aliud dicendum est. servus au- tem alienus pure inutiliter datur testamento tutor, sed ita :cum liber erit’ utiliter datur, proprius «u-
2 tem servus inutiliter eo22 modo datur tutor. Fu- riosus vel ‘minor viginti quinque annis’ tutor testa- mento datus tutor erit, cum compos montis aut ‘maior vigiuti quinque annis’ fuerit factus.
3 Ad certum tempus ct23 ex certo tempore vel sub condicione vel ante heredis institutionem posse
4 dari tutorem non dubitatur. Certae autem rei vel causae tutor dari non potest, 21quia personae, non causae vel rei datur.
b 25 Si quis filiabus suis vel liliis tutores dederit, etiam postumae vel postumo videtur dedisse, quia filii vel filiae appellatione et postumus et postuma continento, quid26 si nepotes sint, an appellatione filiorum et ipsis tutores dati sunt? dicendum est, ut ipsis quoque, dati videantur, si modo liberos dixit, ceterum si filios, non continebuntur: aliter enim filii, aliter nepotes appellantur, plane si postumis dederit, tara filii postumi quam ceteri liberi eoutinebuntur.
XV21
DE LEGITIMA ADG NATORUM TUTELA.
28 'Quibus ‘autem’ testamento tutor datus non sit, 'his ex lege duodecim tabularum adgnati sunt tut-o- 1 'res, qui vocantur legitimi. Sunt autem adguati 29 'per virilis sexus cognationem30 coniuncti, quasi a ‘patre cognati, veluti frater eodem patre natus, fra- 'tris filius neposve ex eo, item patruus et patrui filius 'neposve ex eo. at qui per feminini sexus personas 'cognatione iuuguutur, nou sunt adguati, sed alias 'naturali iure cognati, itaque amitae tuae filius non
(17) Gai. I, in (is) hoc P*-, haec B E (io) Gai. 1, ws
(20) Gai. 1, H7 (21) Cf. Dig. 26, 2 Cod. 5, 28 (22) eoj
J3&, eodem T (23) etl TQ. ut B, seu P (24) quia.. datur ex Marciani l. 2 inst.. [Dig. 26, 2, ll) (25) § 6 cx Dig. 26, 2, 6. 6 (Ulp. I. ID. 39 ad Sab.) (26) quid] E» Dig., qui B, quod PE“
(27) Cf. Gai. 1,155-158 Dig. 20, 4 Cod. 5, 30 (:’S) Gai.
1, 155. 156 (Dig. 26, i, 7) (29) adguati] Gai. Dig. <9, ad-
gnati cognati libri, cf. 3, 2, 1 (ao) cognationem] BP, cognatione E, personas cognatione Gai. Dig.
DE CAPITIS MINUTIONE
1
INST. I
24—26
'est tibi adgnatus, sed cognatus (et invicem scilicet 'tu illi eodem iure coniungeris), quia qui nascuntur
2 'patris, non matris familiam sequuntur." Quod au- tem lex ab intestato vocat ad tutelam adgnatos, non hanc habet significationem, si omnino non fecerit testamentum is qui poterat tutores dare, sed si quantum ad tutelam pertinet intestatus decesserit, quod tunc quoque accidere intellegitur, cum is qui
3 datus est tutor vivo testatore decesserit. 1 'Sed ad- 'gnationis quidem ius 'omnibus modis> capitis deminu- tione "plerumque' perimitur": nam adgnatio2 iuris est nomen, 'cognationis vero ius non "omnibus modis' com- mutatur, quia civilis ratio civilia quidem iura cor- rumpere potest, naturalia vero non "utique'.'
XVI3
DE CAPITIS MINUTIONE. 4
5 'Est autem capitis deminutio prioris status com- mutatio. eaque tribus modis accidit: nam aut maxima 'est capitis deminutio aut minor, quam quidam me-
1 'diam vocant, aut minima. 5 Maxima est capitis 'deminutio, cum aliquis simul et civitatem et liber- tatem amittit, quod accidit' 'in his, qui servi poenae ‘efficiuntur atrocitate sententiae, vel liberti ut iugrati "circa patronos condemnati, vel qui ad pretium par-
2 "ticjpandum se venumdari pa66i sunt’. 5 'Minor sive 'media est capitis deminutio, cum civitas quidem 'amittitur, libertas vero retinetur, quod accidit ei, 'cui aqua et ignic interdictum fuerit", "vel ei, qui in
3 insulam deportatus est". 4 'Minima est capitis derni- ' initio, cum et civitas ct libertas retinetur, sed status 'hominis commutatur, quod accidit in his, qui", "cum "sui iuris fuerunt, coeperunt alieno iuri subjecti esse, ■1 "vel contra". Servus autem manumissus capite
5 non minuitur, quia nullum caput habuit. Quibus autem dignitas magis quam status permutatur, capite non minuuntur: et ideo senatu motos7 capite non minui constat.
6 Quod autem dictum est manere cognationis ius et post capitis deminutionem, hoc ita est, si minima capitis deminutio interveniat: manet enim cognatio, nam si maxima capitis deminutio incurrat, ius quo- que cognationis perit, utputa servitu le alicuius cognati, et ne quidem, si manumissus fuerit, recipit cogna- tionem. eed et si in insulam deportatus quis sit,
7 cognatio solvitur. 8 'Cum autem ad3 adgnatos tu- ‘teia pertineat, nou simul ad omnes pertinet, sed ad 'eos tantum, qui proximo ’° gradu sunt", vel, si eius- dem gradus sint, ad omnes.
XVU;l
DE LEGITIMA PATRONORUM TUTELA.
12 'Ex eadem lege duodecim tabularum libertorum 'et libertarum tutela ad patronos liberosque eorum 'pertinet, quae ct ipsa legitima tutela vocatur: non 'quia nominatim ea lege de bac tutela cavetur, sc.d 'quia perinde, accepta est per interpretationem, atque 'si verbis lejris introducta esset, eo enim ipso, quo 13 'hereditates libertorum libertarumque, si intestati de- cessissent, iusserat lex ad patronos liberosve eorum 'pertinere, crediderunt veteres voluisse legem etiam 'tutelas ad cos pertinere, cum et adgnatos, quos ad 'hereditatem vocat, eosdem et tutores esse jussit' rt 11 quia plerumque , ubi successionis est emolumentum, ibi et tutelae onus esse debet, ideo autem diximus plerumque, quia, si a femina impubes manumittatur, ipsa ad hereditatem vocatur, cum alius est 11 tutor.
xvm!3
DE LEGITIMA PARENTIUM TUTELA.
divi
-;s
ii
Exemplo patronorum recepta est et alia tut 'll' quae ct ipsa legitima vocatur, nam si quis filiurd'tua filiam, nepotem aut neptem ex filio et demce!eIcu' puberes emancipaverit, legitimus eorum tutor una a
XTX 17
DE FIDUCIARIA TUTELA.
tur:
Est et alia tutela, quae fiduciaria appellatur, nam si parens filium vel filiam, nepotem vel neptem ct 10 deinceps impuberes manumiserit, legitimam nancisci" tur eorum tutelam: quo defuncto si liberi vitili-'' sexus extant, fiduciarii tutores filiorum suorum - 111 fratris vel sororis et ceterorum efficiuntur. ataU" patrono legitimo tutore mortuo, liberi quoque eiif' legitimi sunt tutores: quoniam filius quidem defini cA'4" si non esset a vivo patre emancipatus, post obitVa" cius sui iuris efficeretur ncc in fratrum potestati,. , recideret ideoque nec in tutelam, libertus autem servus mansisset, utique eodem iure apud liberos ch1' mini post mortem eius futurus esset, "ita tamen i;.' 'tutelam vocantur, si perfectae aetatis sint, quod "constitutio 13 generaliter in omnibus tutelis p deuent
"tionibus observari praecepit.' 1,3 , a,1
L tfuno ti<)
XX-“ 'entfibi-
aihum
DE ATILIANO TUTORE VEL EO QUI EX Itamen, IULT.A ET TITIA DABATUR. e minus
21 ‘Si cui nullus omnino tutor fuerat, ei d&h™r 'urbe quidem Roma a praetore urbano et Pm * fieri 'parte tribunorum plebis tuter ex Allita. . I
^Trirkrtvic» n -ni-ca rwi iKhrt C TIlTiTH n Pl fl UH TT1 PV IfVi1 wL<i-
'vinciis vero a praesulibus provinciarum ex leg 1 'et Titia. 'Sed' et si testamento tutor sub i
.atorem 011 co-
cione aut die certo datus fuerat, quamdiu coi A 1" 'aut dies pendebat, 'ex isdem legibus’ tutor daieA ’ 'terat, item si pure datus fuerit2'*, quamdiu nemQ".11" 'testamento' 23 heres existat, tamdiu ex isdem leg.^f ‘ 'tutor petendus erat, qui desinebat tutor esse, ‘sfcnem 'dicio existeret aut dies veniret aut heres existcr
2 'Ab hostibus quoque tutore- capto ex his Jegiim ‘tutor petebatur, qui desiliebat esse Lator, gi is qui 'captus erat in civitatem reversus fuerat: mvn rc-
3 'versus recipiebat tutelam iure postliminii, l • ex his legibu - pupillis tutores desierunt dari, pr 1 quam primo consules pupillis utriusque sexus t jrr ‘ ex inquisitione dare coeperunt, deiude practci- constitutionibus, nam supra scriptis legibus . ,8' ; s" de cautione a tutoribus exigenda rem salvam p®'
fore neque de compellendis tutoribus ad tntebAT I- ™
4 ministrationem quidquam cavetur. Sed hin - , bl- atimur, ut Romae quidem praelectus urbis’ vel J.
tor secundum suam jurisdictionem, in provincii- tern praesides ex inquisitione tutores crearen -enu}us magistratus iussu praesidum, si non sint •rem,°,-n8
5 pupilli facultates. "Nos autem per constir11 P®?315'1"
"nostram24 et huiusmodi difficultates h.ombj.\PuDllcam "cantes nec exspectata iussioue pracsiduV:i;erj’- qnin "mus, si facultas pupilli vel adulti usque . divorum "tos solidos valeat, defensores civitatum un3 P1^416 ne^ ‘dem civitatis religiosissimo antistite vel • Puta "publicas personas, id est magistratus, - 3t soror; „ 'Alexandrinae civitatis tutores vel cuni,.perpansa,nl 'legitima cautela secundum eiusdem const. m eg1-.6 - n~ ‘mam praestanda, videlicet eorum nericluare imunain 'accipiant.’ tionem. Im-
(l) Gai. 1, 158 (2) adgnatio] PEO, om. B (3) Gf.
Gai. 1, 159. .1G4 Dig. 4, 5 (4) sic index V index B,
deminutione BEO (S) Gai. 1, 159 .162 (6) ignis
BPoE (7) senatu motos (uel mot.ns) Pb, a sen. mo-
tus E, statu mutatos B, senatum motum P° (S) Gai.
1, 164 (9) P Gai., et ad B, et E (10) sic B Gai.,
proximiore PE cum O (11) Cf. Gai 1, 165..1G7 Dig.
20, 4 (12) Gai. 1, 165 (13) q«od dett. (14) e;] B,
om. PE (15) est] B, erit PE ex Marciani
(19) Cf. Gai 1, 175 Dig. 26, 4, 3 § 10 (I7)qm em,n 5
I, 1QG. 175 Dig. 26, 4, 3. 4 (18) et] BP, yc-1 .
(19) Cod, 5, 30, 5 (20) Cf. Gai. 1, 185.. 191 D.\,p „ •'*
Cod. 5, 31 (21) Gai. 1, 1S5..1S7 (22) sic ID ‘ paje
fuerat BaTP (23) ex testamento om. Gai. 121)
J, 4, 30 (2o) apud] B, avvdrrotv 0, om. i 4 J e
apud cum & et Cod. scr. *
Dig
INST.
I 20—24
8
DE AUCTORITATE TUTORUM
impuberes ‘aut-cm* in tutela esse naturali iuri 2 'conveniens est, ut is qui perfectae aetatis non sit 11 j 'alterius tutela regatur.1 ‘Cum igitur* “'pupillorum i ut 'pillarumque tutores negotia 'gerunt*, post puberta- . post tutelae iudicio rationem reddunt4.’ nani
eie e' AXI *
hinc DE AUCTORITATE TUTORUM.
11 '"Auctoritas autem tutoris in quibusdam causis ne- cessaria. pupillis est, in quibusdam non est necessa- ria. ut ecce si quid dari sibi stipulentur u, non est necessaria tutoris auctoritas: quod si aliis pupilli promittant, necessaria est: namque placuit meliorem quidem suam condicionem licere eis facere etiam sine putoris auctoritate7, deteriorem vero non aliter quam *Cltore auctore® unde in his causis, ex quibus mn- ‘rt'ae obligationes nascuntur, in emptionibus venditio- : *.'iibus, locationibus conductionibus, mandatis, deposi- | pis, si tutoris auctoritas non interveniat, ipsi quidem S ii cum his 11 contrahunt obligantur, at invicem pu- p1' pilli non obligantur. 10Ncque tamen hereditatem edire neque bonorum possessionem petere neque he- ,L'‘<Utatcm ex fideicommisso suscipere aliter possunt cm;J tutoris auctoritate, quamvis lucrosa sit neque ‘staiK’ium damnum habeat11. Tutor autem statiro in Uberti .gotio praesens debet anetor fieri, si hoc pu- cctcri, jdesse existimaverit, post tempus vero aut per 7 hiant .fdam interposita auctoritas 12 nihil agit. ,2Si esse 'tutorem pupillumve iudicium agendum sit, quia nepte^utor in rem suam auctor esse non potest, non dmiit.,rius t,utor ut clim constituitur, sed curator in ’ncre:f eins datur, quo interveniente iudicium peragi- nepotc etJ i, praelo curator esse desinit, proncp
S 'oiui XXH 14
'quem QUIBUS MODT3 TUTELA EINTTUR. ciindipij]i pnpillaeque 13 ‘cum puberes esse coeperint, adoptt liberantur’, 'pubertatem autem veteres quidem tcuk solum ex annis, sed etiam ex habitu corporis in Tr;lLcnlis aestimari volebant, nostra autem maiestas f-ojinum esse castitate temporum nostrorum bene pu- TaVit: quod in feminis et13 antiquis impudicum esse teisum est, id est inspectionem habitudinis corporis, y noc 11 etiam in masculos extendere: et ideo sancta ■'constitutione prorculgaia18 pubertatem in masculis fiost 'quartum decimum annum completum ilico ini- Pr;lim accipere disposuimus, antiquitatis nonnam in tur irinis personis bene positam suo ordine relin- P . oD‘es, ut post duodecimum annum completum viri- «ui em tentes esse credantur.* ,9Item finitur tutela, si , e_ ti sint adhuc impuberes vel deportati: item si ullo pa-vitntem pupillus redigatur20 vel ab hostibus sua ccerji captus. 21 Sed et si usque ad certam con- lera datus sit testamento, aeque evenit, ut desi- at esse tutor distente condicione. Siniili modo
a i tur tutela morte vel tutorum vel pupillorum. Sed is «Tv't'1? d™>nu,’ione tutoris, per quam libertas vel rra>,jug amittitur, omnis tutela perit, minima au- , I Pergitis deminutione tutoris, veluti si se in adop- vei m ln^-itim a tantum tutela perit, ceterae
nire_ tenento.. ge(^ pUpj]]i et pupillae capitis demi- vei in euratej. minima sit, omnes tutelas tollit. Prae- personas, q’jj celqum tempus testamento dantur t.u- 1 ciamus njj.0 e(J flep0I1UEt, tutelam. Desinunt au- tem nitela, -ores_ qui vel removentur a t-utela ob id capite noero j gunt, vel22 ex iusla causa sese se defendere ;
|
excusent et onus administrandae23 tutelae deponunt secundum ea quae inferius proponemus.
xxiii24
DE CURATORIBUS.
Masculi puberes et feminae viripotentes usque ad vicesimum quintum annum completum curatores ac- cipiunt: qui, licet puberes sint, adhuc tamen huius
1 aetatis sunt, ut negotia sua tueri non possint 20 Dan- tur autem curatores ab isdem magistratibus, a qui- bus et tutores, sed curator testamento non datur, sed datus confirmatur decreto praetoris vel praesulis.
2 Item inviti adulescentes curatores holi accipiunt prae- terquam in litem: curator enim et ad certam causam
3 dari potest. Euriosi quoque et prodigi, licet maiores vigiriti quinque annis sint, tamen in curatione sunt adgnal.oruin ex lege duodecim tabularum, sed solent Romae praefectus 26 urbis vel praetor et in provin- ciis27 praesides ex inquisitione eis dare curatores.
-I Sed et mente captis et surdis et mutis et qui morbo perpetuo laborant, quia rebus suis superc-.se 5 non possunt, curatores dandi sunt. Interdum au- tem et pupilli curatores accipiunt, ut puta si legi- timus tutor non sit idoneus, quia habenti18 tutorem tutor dari non potest, item si testamento datus tu- tor vel a praetore vel a praeside idoneus nou sit ad administrationem nec tamen fraudulenter negotia ad- ministrat, solet ei curator adiungi. item in locum tutorum , qui non in perpetuum , sed ad tempus a tutela excusantur, solent curatores dari.
(5 Quodsi tutor adversa valetudine vel alia necessi- tate impeditur, quo minus negotia pupilli administrare possit, et pupillus vel absit vel iufans sit, quem velit actorem periculo ipsius 22 praetor vel qui provinciae praeerit decreto constituet.
XXIV30
DE SATISDATIONE TUTORUM ET CURATORUM.
31 'Ne tamen pupillorum 'pupillariimve* et eorum, qui "qua e ve’ in curatione sunt,, negotia a tutoribus cura- ‘toribusvc consumantur aut deminuantur 3i, curat prae- ‘tor, ut et tutores et curatores co nomine satisdent, 'sed hoc non est perpetuum: nam tutores testamento “dati satisdare non coguntur, quia fides eorum et 'diligentia ab ipso testatore probutn est’: item ex in- quisitione tutores vel curatores dati satisdatione non
1 onerantur, quia idonei electi sunt. Sed et si ex testamento vel inquisitione duo pluresve dati fuerint, potest unus offerre satis de indemnitate pupilli 'vel adulescentis* et contutori 'vel concuratori* praeferri, nt sulus administret, vel ut contutor satis offerens praeponatur ei, ut.33 ipse solus administret itaque per se non potest petere satis a contutore ‘vel con- curatore* suo, sed offerre debet, ut electionem det contutori suo, utrum velit satis accipere an satis dare, quodsi nemo eorum satis offerat, si quidem adseriptuin fuerit a testature, quia gerat, ille gerere debet: quodsi non fuerit adseriptuin, quem maior pars elegerit, ipse gerere debet, ut edicto praetoris cavetur, sin autem ipsi tutores dissenserint circa eli- gendum eum vei eos qui gerere debent, praetor par- tes suas interponere debet, idem et in pluribus ex inquisitione datis probandum est, id est ut maior pars eligere possit, per quem administratio fieret.
2 34 Sciendum autem est non solum tutores vel cu- ratores pupillis et adultis ceterisque personis ex ad-
2 Tutores a 1Sg ^ iuri] PG, iure BT , rationi Gai. | ET ’ , psl (<) sic TGai, reddent B (5) Cf, Dig. 20, 8
(1) ut, A B «e dett., stipuletur BTP (;) sic B&, tu- ■ (3) § 6 fm. j.e rp ^ {A B, tutoris auctoritate (-tatis T°) T 1 *32 . um his] TG, cum quo B (lo) §1.2 similes Dig. 20,
J /V * (Gai. I. 12 ad ed. prov.) (ll) sic BDig. <9, habeant T j A jiori tasj B, tutoris auct. T, eius auci. Diy. (13) § 3 ; Pe”§i*m?e Gaio 1, 184 (14) Cf. Gai. 1, no. 173. 182. 1S7. 184.
iU 6 pia 2S>i, 12. 14.. n CW. 5, 60 (15) Gai. 1, 100 (16) et] B, U-.t' 7 7) hoc* T, h. nos B (is) Cod. 5, 60, 3 (19) § 1 ■
(13) &u.. n, 2f, J H pr. §1. 2(l/?p. I. 37 ad Sab.) (20) sic P, j ad ea.) (1
ut ingratus a patrono add. cum G post redigatur T, post servitutem B (21) § 2 similis Dig. 26, 1, 14 § 5 (Uip. I. 37 ad Sab.) (22) vel, dett. cum G, vel quod BT (23) sic T, administratae B (24) Cf. Gai. 1, t97. 198 Dig. 26, 5
(25) possunt libri (26) sic 0, praefecti libri
(27) sic O, provincia libri (2S) quia habenti] qui
habet B (29) ipsius] B, ipsius tutoris T (30) Cf. Dig. 27,7. 46, fi Cod. 5, 42., 57 (3:) Gai . 1,109.203
(32) aut dem,] dett. cum Gai., vel deni. 5PP*, om. BB“
(33) ut] B, et T (34) §2, .4 fere Justinianorum esse vidit Kttebltr
DE EXCUSAT. TUTORUM VEL CURAT.
9
INST. I 24—26
miuistratione teneri, sed etiam in eos qui satisdatio- nes1 accipiunt subsidiariam actionem esse, quae ultimum eis praesidium possit aiferre. subsidiaria autem actio datur in eos, qui vel omnino a tutoribus vel curatoribus satisdari nou curaverint aut non ido- nee passi essent caveri, quae quidem tam ex pru- dentium responsis quam ex constitutionibus impe-
3 rialibus et in heredes eorum extenditur. 2 * * Quibus constitutionibus et illud exprimitur, ut, nisi caveant tutores vel curatores, pignoribus captis coerceantur.
4 - Neque autem praefectus urbis ueque praetor ne- que praeses provinciae neque quis alius cui tutores dandi ius est hac actione tenebitur, sed hi tantum- modo qui satisdationem exigere solent.
XXV
DE EXCUSATIONIBUS.
Excusantur autem tutores vel curatores variis ex . causis: plerumque autem propter liberos, sive in po- testate sint sive emancipati, si enim tres liberos quis superstites Romae habeat vel in Italia quattuor vel in provinciis quinque, a tutela vel cura possunt ex- cusari exemplo ceterorum munerum: nam ct tutelam et* emam placuit publicum munus esse, sed adoptivi liberi non prosunt, in adoptionem autem dati natu- rali patri prosunt, item nepotes ex filio prosunt, ut in locum patris succedant, ex filia non prosunt, filii autem superstites tantum ad tutelae vel curae mu- neris excusationem prosunt, defuncti nou prosunt, sed si in bello amissi eunt, quaesitum est, an prosint, "et 'constat eos solos prodesse qui in acie amittuntur: Tii enim, quia pro re publica ceciderunt, in perpe-
1 'tuum per gloriam vivere intelleguntur.* Item divus Marcus in semestribus rescripsit eum, qui res fisci administrat, a tutela vel cura quamdiu administrat
2 excusari posse. Item qui rei publicae causa ab- sunt5, a tutela et cura excusantur, sed et si fuerunt tutores vel curatores, deinde rei publicae causa ab- esse coeperunt, a tutela et cura excusantur, quatenus rei publicae causa absunt, et interea curator loco eorum datur, qui si reversi fuerint, recipiunt onus tutelae nec anni habent vacationem, ut Papinianus responsorum libro quinto scripsit: nam hoc spatium
3 habent ad novas tutelas vocati. Et qui potesta- tem aliquam habent, excusare se possunt, ut divus Marcus rescripsit, sed coeptam tutelam deserere non
4 possunt. 9 Item propter litem, quam cum pupillo 'vel adulto tutor vel curator' babet, excusare se 'nemo* potest: nisi forte de omnibns bonis vel hereditate
5 controversia sit. Item tria onera tutelae non af- fectatae vel curae praestant vacationem, quamdiu administrantur: ut tamen plurium pupillorum7 * tutela vel cura eorundem bonorum, veluti fratrum, pro una
6 computetur. Sed et propter paupertatem excu- sationem tribui tam divi fratres quam per se divus Marcus rescripsit, si quis imparem se oneri iniuncto
7 possit docere. Item propter adversam valetudi- nem, propter quam ncc suis quidem negotiis interesse
8 potest, excusatio locum habet. Similiter eum qui litteras nesciret excusandum esse divus Pius re- scripsit: quamvis et imperiti litterarum possunt ad
9 admiuistrationem negotiorum sufficere. Item si propter inimicitiam 6 aliquem testamento tutorem pater dederit, lioc ipsum praestat ei excusationem: sicut per contrarium non excusantur, qui se tutelam patri
10 pupillorum administraturos promiserant. Non esse autem admittendam excusationem eius, qui hoc
solo utitur, quod ignotus patri pupillorum sit, diyi
11 fratres rescripserunt. Inimicitiae9, quas quis cum patre pupillorum vel adultorum 10 exercuit, si capitales fuerunt nec reconciliatio intervenit, a tu-
12 tela11 solent excusare12. Item si quis13 status controversiam a pupillorum patre passus est, excu-
13 satur a tutela. Item maior septuaginta annis a tutela vel cura se potest excusare, 'minores autem 'viginti ct quinque annis olim quidem excusabantur: 'a uostra autem constitutione1* prohibentur ad tute- 'lam vel curam adspirare, adeo ut ncc excusatione 'opus fiat, qua constitutione 18 cavetur, ut nec pu- gillus ad legitimam tutelam vocetur nec adultus: cum 'erat incivile eos, qui alieno auxilio in rebus suis ad- ministrandis egere noscuntur et sub aliis reguntur,
14 ‘aliorum tutelam vel curam subire*. Idem et in milite observandum est, ut nec volens ad tutelae mu- lo nns 16 admittatur. Item Romae grammatici rhe- tores et medici et qui in patria sua id 17 exercent et intra numerum sunt, a tutela vel cura habent vaca- tionem.
13 lsQui autem se vult excusare, si pigres habeat excusationes et de quibusdam non probaverit, aliis nti intra tempora non prohibetur, qui10 excusare se volunt, non appellant: sed intra dies quinquaginta continuos, ex quo cognoverunt, excusare se debent (cuiuscumque generis sunt, id est qualitercumque dati fuerint tutores), si intra centesimum lapidem sunt ab eo loco, ubi tutores dati sunt: si vero ultra centesi- mum habitant, dinumeratione facta viginti milium diurnorum et amplius triginta dierum, quod tamen, ut20 Scaevola dicebat, sic debet computari, ne minus
17 sint quam quinquaginta dies. Datus autem tutor
1 8 ad universumpatrimonium datus esse creditur. Qui tutelam alicuius gessit, invitus curator eiusdem fieri nou compellitur, in tantum ut, licet pater, qui testa- mento tutorem dederit, adiecit se eundem curatorem dare, tamen invitum eum curam suscipere nou co- gendum divi Severus et Antoninus rescripserunt.
19 Idem rescripserunt21 maritum uxori suae cura- torem datum excusare se posse; licet se immisceat.
20 Si quis autem falsis allegationibus excusationem tutelae meruit, non est liberatus onere tutelae.
XXVI22
DE SUSPECTIS TUTORIBUS ET CURATORIBUS.
23 Sciendum e6t suspecti crimen e lege duodecim
1 tabularum descendere. Datum est autem ius re- movendi suspectos tutores Romae praetori et in pro-
2 vinciis praesidibus-earum et legato proconsulis. Os- tendimus, qui possunt de suspecto cognoscere: nunc videamus, qui suspecti fieri possunt. Et quidem omnes tutores possunt, sive testamentarii sint sive non, sed1* alterius generis tutores, quare et si legi- timus sit tutor, accusari poterit, quid25 si patronus? adhuc idem erit dicendum: dummodo meminerimus famae patroni parcendum, licet ut suspectus remotus
3 fuerit. Consequens est, ut videamus, qui possint suspectos postulare, et sciendum est quasi publicam esse hanc actionem, hoc est omnibus patere, quin immo et mulieres admittuntur ex rescripto divoram Severi et Antoniui, sed26 hae solae, quae pietatis ne- cessitudine ductae ad hoc procedunt, ut puta mater: nutrix quoque et avia possunt, potest et soror: sed et si qua mulier fuerit, cuius praetor perpensam 27 pietatem intellexerit non sexus verecundiam egredien- tis, sed pietate productam28 non continere iniuriam
4 pupillorum, admittit eam ad accusationem. Im-
(1) sic T, satisdationem B6 (2) c f. p. 8 not. 34 (3) Cf.
Dig. 27, 1 Cod. 5, 62..G9 (4) et] Tf), vel B (5) sic Tb 0, cau-
eain assumunt 2?, causa ab»»»untT“ (6) § 4 ex Marciani 1.
2 inst. {Dig. 27,l,21j3r.) (7) pupillorum dei. (b) sic B, in-
imicitias T (9) sic T, inimicitias B (10) sic TO, pupilli vel
adulti-B (11) sicBO, a tut. vel cura T (12) sic T, excusari B
(13) sic 9, si qui B , is qui T (14) Cod. 5, 30, B (15) sic
P, cui constitutioni BE (ib) sic PEb, onus B, in unius
E% (17) id] PE0, artem B (18) § 1G in. esc Marciani
l. 2 inst. (Dig. 27, 1, 21 § 1) (10) qui PEa, qui enim B
(20) ut om. B (21) idem rescr. om. B (22) Cf. Dig. 26, 10 Cod. 5, 43 (23) pr. § 3 ex Dig.
26, 10, 1 § 2. .7 (Vlp. I. 35 ad ed.) (24) non sed] BP, n. b. sint Dig., om. E (25) quid] Dig., quod BaPaE
(26) sed] P Dig. 0, sed et BT (27) sic libri cum Dig (28) sic P Dig., producta BT
INST. I 26-11 1
DE RERUM DIVISIONE
10
puberes non possunt tutores suos suspectos _ postu- lare: puberes autem curatores suos ex consilio ne- cessariorum suspectos possunt arguere: et^ ita divi 5 Severus et Antoninus rescripserunt. Suspectus ■est autem, qui nou ex fide tutelam gerit, licet sol- vendo est, ut. et Iulianus quoque scripsit, sed et 1 * ante, quam incipiat gerere tutelam tutor, posse eum quasi suspectum removeri idem Iulianus scripsit et ti secundum eum constitutum est. Suspectus autem remotus, si quidem ob dolum, famosus est: si ob 7 culpam, non aeque. Si quis autem suspectus pos- tulatur , quoad cognitio finiatur, interdicitur ei ad- ii ministratio, ut Papiniano visum est. Sed si su- specti cognitio suscepta fuerit posteaque tutor vel y curator decesserit, extinguitur cognitio suspecti. Si quis tutor copiam sui non faciat, ut alimenta pupillo decernantur, cavetur epistula divorum Severi et An- tonini3, ut ia possessionem bonorum eius pupillus
mittatur: et quae mora deteriora futura sunt, dato curatore distrahi iubentur. ergo ut suspectus rem,>-
10 veri poterit qui non praestat alimenta. Sed si quis praesens negat propter inopiam alimenta pcs.se decerni, si hoc per mendacium dicat, remittendum eum esse ad praefectum urbis puniendum placuit, sicut illo remittitur, qui data pecunia ministerium
11 tutelae redemit. 3 Libertus quoque, si fraudu- lenter gessisse tutelam filiorum vel nepotum patroni probetur, ad praefectum urbis remittitur puniendus.
12 Novissime sciendum est eos, qui fraudulenter tu- telam vel curam administrant, etiamsi satis offerant, removendos a tutela, 4 * * * * * quia satisdatio prupositum tu- torie malevolum'' non mutat, sed diutius grassandi in
13 re familiari facultatem praestat. “Suspectum 'enim' eum putamus, qui moribus talis est, ut suspectus sit: enimvero tutor Vel curator1 quamvis pauper est, fidelis tamen et diligens, removendus non est quasi suspectus.
LIBER SECUNDUS.
n
DE RERUM DIVISIONE
* 'Superiore libro dc iure personarum exposuimus: 'modo videamus de rebus, quae vel in nostro patri- 'inonio vel extra nostrum patrimonium habentur.'1 “quaedam enim naturali iure communia sunt omnium, quaedam publica, quaedam universitatis, quaedam nullius, pleraque singulorum, quae variis ex causis cuique adquinmtur, sicut ex subiectis apparebit.
1 3Et quidem naturali iure communia sunt omnium haec: aer et aqua profluens et mare et per hoc litora maris, nemo igitur ad litus 10 maris accedere prohi- betur, dum tamen villis et monumentis et aedificiis abstineat, quia non sunt iuris gentium, sicut et mare.
2 "Flumina autem omnia et portus publica sunt: ideoque ius piscandi omnibus commune est in portu-
3 bus 11 fluminibusque. Est autem litus maris, quate-
4 nue hibernus fluctus maximus excurrit. 12Riparum quoque usus publicus est iuris 13 gentium, sicut ipsius fluminis: itaque navem14 ad eas appellere15, funes ex arboribus ibi natis religare, onus aliquid in his reponere cuilibet liberum est, sicuti per ipsum flumen navigare, sed proprietas earum illorum16 est, quo- rum praediis haerent.17: qua de causa arbores quo-
5 que in isdem natae eorundem sunt. Litorum quo- que usus publicus iuris gentium est, sicut ipsius ma- ris: et ob id quibuslibet liberum est casam ibi im- ponere, in qua se recipiant, sicut retia siccare et ex ■ mare deducere, proprietas autem eorum potest in- tellegi nullius esse, sed eiusdem iuris esse cuius et : mare et quae subiacent mari, terra vel li arena.
6 18 Universitatis sunt, non singulorum veluti quae in civitatibus sunt, ut18 theatra 6tadia et similia et si qua alia sunt communia civitatium.
7 Nullius autem sunt res sacrae et religiosae et sanctae: quod enim divini iuris est, id nullius in bo-
8 nis est. Sacra sunt, quae rite et per pontifices
deo consecrata sunt, voluti aedes sacrae et dona, quae rite ad ministerium dei dedicata sunt, ‘quae ‘etiam per nostram constitutionem 50 alienari et obli- ‘gari prohibuimus, excepta causa redemptionis capti- ' vorum.' 21 si quis vero auctoritate sua quasi sacrum sibi constituerit, sacrum non est, sed profanum, lo- cus autem, in quo sacrae aedes aedificatae sunt, etiam diruto aedificio adhuc sacer manet, ut et Papinianus {I scripsit. 22 “Religiosum locum unusquisque sua voluntate facit, dum mortuum infert iu locum suum, in communem autem locum purum invito socio in- ferre non licet: "in commune vero sepulcrum etiam invitis ceteris licet, inferre*, item si alienus usus fruc- tus est, proprietarium placet nisi consentiente usu- fructuario locum religiosum non facere, in alienum locum concedente domino licet inferre: et licet postea ratum habuerit*4, quam illatus est mortuus, tamen
10 religiosus locus fit. “'Sanctae quoque res, veluti 'muri et portae, quodammodo divini iuris sunt et 'ideo nullius in bonis sunt.' ideo autem muros sanctos dicimus, quia poena capitis constituta sit in eos, qui aliquid in muros deliquerint, ideo et legum eas par- tes, quibus poenas constituimus adversus cos qui contra leges fecerint, sanctiones vocamus.
11 “Singulorum autem hominum multis modis res fiunt: quarundam enim rerum dominium nanciscimur iure naturali, quod, sicut diximus, appellatur ius gentium, quarundam iure civili, commodius est ita- que a vetustiore iure. incipere, palam est autem ve- tustius esse naturale ius, quod cum ipso genere hu- mano rerum natura prodidit: civilia enim iura tunc coeperant esse27, cum et civitates condi et magistra- tus creari et leges scribi coeperunt.
12 “Ferae igitur bestiae et volucres et pisces, id est omnia animalia, quae in terra mari caelo20 nas- cuntur30, simulat, que ab aliquo capta fuerint, iure gen- tium etalim illius esse incipiunt: quod enim ante nul- lius est, id naturali ratione occupanti conceditur.
(1) sic 6, et om. libri (2) Cf. Dig, 26, 10, 7 § 2 (a) § 11
ex Dig, 26, 10, 2 (Ulp. I. 1 de omnib. trib.) (1) quia...
praestat ex T>ig. 26, 10, G (Callistr. I. 4 de cogn.) (5) male
voluntatis 2? (6) § 13 ex Dig. 26, 10, 8 (Vlp. I. Gi ad ed.)
(7) Cf. Qai. 2, 1..11. 19. ,21. 41. G5..79, Dig. 1, 8. 41, 1
■(%) Qai. 2, 1 (9) pr, fin. § 1. 2 ex Marciani l. 3 in at. (Dig.
1, 8, 2. 4) (10) sic A Dig. O, litora Ai' (11) sic A9, portu
BT (12) § 4. 5 ex Qai. 1. 2 rer. cott. (Dig. 1, 8, 5) (13) iure
Dig. (u)sicA Dig. 0, naves-BU (id) sk A Dig. 9, appli-
care BT (iG) earum illorum] dett., eorum illorum .4, illo-
rum eorum B, illarum eorum T, illorum Dig. (n) sin A Dig., adhaereat BT (18) § 6 ex Marciani l. 3 inst. (Dig. 1, 8, 6 § l) (19) Ut om. Dig. 9 (20) Cod. 1, 2, 21 (21) § 8 fin.
ex Marciani l. 3 inst. (Dig. 1, 8, 6 § 3) (22) Dig. 18, 1, 7J
pr.) (23) § 9 ex Mare. I. c. (Dig. 1,R,6 6 4) (24) sic A Dig. 0, non habuerit BT (25) Qai. 2, S. 9 (Dig. 1, s, 1 pr.) (2G) § 11 in. similis Dig. 41, 1, l pr. ( Gai l. 2 rer. cott.)
(27) esae] T, om. AB (23) § 12.. 17 ex Gai l. 2 rer. cott, (Dig. 41, 1, 1. 3. 5. 7 pr.) (29) sic AMAp Dig., eaeloque AlBT (30) sic et 0, capiuntur Dig.
DE RERUM DIVISIONE
ti
INST. II 1
nec intexest, Ieras bestias et volucres utrum m suo | inudo quisque capiat, an in alieno: plano qui in alienum fundum ingreditur venandi aut aucupandi gratia, potest a domino, si is providerit, prohiberi ne ingrediatur, quidquid autem eorum ceperis, eo us- que tuum esse intellegitur, donec tua custodia coer- cetur: cum vero evaserit custodiam tuam et m na- turalem libertatem se receperit, tuum esse desinit et j rursus occupantis Iit. naturalem autem libertatem re- ; cinere, intellegitur, cum vel oculos tuos effugent vel . ita sit in conspectu tuo , ut difficilis sit eius perse-
13 cutio. 1 Illud quaesitum est, au, si fera bestia ita vulnerata sit, ut capi possit, etatim tua esse intelle- gatur. ‘quibusdam’ placuit statim tuam esse et eo us- que tuam videri, donee e ain persequaris2, quoqsi dc- sieris persequi, desinere tuam esse et rursus neri occupantis, ‘alii’ non aliter putaverunt tuam esse, quam si ceperis, ‘sed posteriorem sententiam nos confirmamus’, quia multa accidere ‘solent’, ut eam non
14 capias. ‘Apium queque natura fera est. itaque quae in arbore tua consederint, antequam a te alveo includantur, non magis tuae esse intelleguntur, quam volucres, quae in tua arbore nidum fecerint : ideoque 6i alius eas incluserit, is earum dominus erit, favos quoque si quos hae fecerint3, quilibet eximere potest, plane integra re si provideris ingredientem in fun- dum tuum, potes eum iure prohibere ne ingrediatur, examen, quod ex alveo tuo evolaverit, eo usque tuum esse intellegitur, donec in conspectu tuo est nec dif- ficilis eius persecutio est: alioquin occupantis fit.
15 ‘Pavomim et columbarum fera natura est. nec ad rem pertinet, quod ex consuetudine avolare 4 et revolare solent: nam et apes idem faciunt, quarum constat feram esse naturam: cervos quoque ita qui- dam mansuetos habent, ut in silvas ire et redire so- leant, quorum5 et ipsorum ieram esse naturam nemo negat, in his autem animalibus, quae ex consuetu- dine abire et redire solent, talis regula comprobata est, ut° eo usque tua esse intellegantur, donec ani- mum revertendi habeant: nam7 ‘si revertendi animum habere desierint, etiam tua esse desinunt et fiunt ‘occupantium, revertendi autem animum videntur de- linere habere, cum revertendi consuetudinem dese-
16 ‘ruerint.' 1 Gallinarum et anserum non est fera natura idque ex eo possumus intellegere, quod aliae eunt gallinae, quas feras vocamus, item alii anseres, quos feros appellamuB. ideoque si anseres tui aut gallinae tuae aliquo casu turbati turbataeve evo- laverint, licet conspectum tuum effugerint, quocum- que tamen loco sint, t.ui tuaeve esse’ intelleguntur: et qui lucrandi _ anirao ^ ea animalia retinet, furtum 11 committere intellegitur. 2 Item ea, quae ex hosti- bus capimus, iure gentium statim nostra fiunt.: adeo qrndem, ut et liberi homines in servitutem nostram deducantur, qui tamen, si evaserint nostram potesta- tem et ad suos reversi fuerint, pristinum statum re- is cipiunt._ 8Item lapilli gemmae et cetera, quae in io* eveniuntur, ‘"re naturali statim ‘inventoris’ mv t-nt‘ °^em ea> Quae ex animalibus dominio tuo «miectis nata sunt, eodem iure tibi adquiruntur.
T v^terea qnod per alluvionem agro tuo flu- alir, . . eElt> iure gentium tibi adquiritur. est autem ^e^ementum latens11, per alluvionem autem id leo™ a(Rci, quod ita paulatiin adicitur, ut intel- 21 nJ?on ,P<,.9sia> quantum quoquo momento tem- ouam 3? a^101atur. 10 Quodsi vis fluminis partem ali- appulerit Prae<^° detraxerit et vicini praedio longiore « est, ea7n taaru pcrmanere. plane si quas secnm '?!)ore. fundo vicini haeserit arboresque, _ __Q_^errt, m eum fundum radices egerint^
persequamur ^AeumDia^' ^S’41’ 1,5 § n.7.7) (2) sic B. Dig. , effecerint libri J&o H (3) hae. fecerint] niinl AT «m ' ^ABDig. 01, advolare T {&) quo-
(S) esse] B2\om. A (a)i 18 ® ut]“t e\T . (7> 0 “*• % et 41, 1 6) (10) 5 20 2 4 M fW ; ex*lor-1-* mst- (JJi9- 1,8,3
ex eo tempore videntur vicini fundo adquisitae 13 esse.
22 10 Insula quae in mari nata est, quod raro acci- dit occupantis fit: nullius enim esse creditur, at in flumine nata, quod frequenter accidit, si quidem me- diam partem fluminis teneat^ communis est eorum, qui ab utraque parte fluminis prope ripam praedia possident, pro modo latitudinis cuiusque fundi, quae latitudo prope ripam sit. quodsi alteri parti proxi- mior sit, eorum est tantum, qui ab ea parte prope ripam praedia possident, quodsi aliqua parte divisum flumen, deinde infra unitum agrum alicuius_ in ior- mam insulae redegerit, eiusdem permanet is ager,
23 cuius et fuerat. 10 Quodsi naturali alveo in uni- versum derelicto alia parte fluere14 coeperit, prior quidem alveus eorum est, qui prope ripam cius prae- dia possident, pro modo scilicet latitudinis cuiusque agri, quae latitudo prope ripam sit, novus autem al- veus eius iuris esse incipit, cuius et ipsum flumen, id est publicus 15. quodsi post aliquod tempus ad priorem alveum reversum fuerit flumen, rursus novus alveus eorum esse incipit, qui prope ripam cius prae-
24 dia possident. 10 Alia sane causa est, si cuius to- tus ager inundatus fuerit, neque enim inundatio spe- ciem fundi commutat et oh id, si recesserit aqua, palam est eum fundum eius manere, cuius et fuit.
25 10 Cum ex aliena materia species aliqua facta sit ab aliquo, quaeri solet, quis 17 eorum naturali ratione dominus sit, utrum is qui fecerit, an ille potius qui materiae dominus fuerit: ut ecce si quis ex alienis uvis aut olivis aut spicis vinum aut oleum aut fru- mentum fecerit aut ex alieno auro vel argento vel aere vas aliquod fecerit, vel ex alieno vino et meile mulsum miscuerit, vel ex alienis medicamentis em- plastrum aut collyrium composuerit, vel ex aliena lana vestimentum fecerit, vel ex alienis tabulis navem vel armarium vel subsellium fabricaverit, ‘et post ‘multas Sabinianorum et Proculianorum ambiguitates ‘placuit media sententia existimantium’, si ea species ad materiam reduci 13 possit, eum videri dominum esse, qui materiae dominus fuerat, si non possit, re- duci, eum potius intellegi dominum qui fecerit; ut ecee vas conflatum potest ad rudem massam aeris vel argenti vel auri reduci, vinum autem aut oleum aut frumentum ad uvas et olivas et spicas reverti non potest19 ac ne mulsum quidem ad vinum et mei resolvi potest. _ quodsi partim ex sua materia, partim ex aliena speciem aliquam fecerit quisque, veiuti ex suo vino et alieno meile mulsum aut ex suis et alie- nis medicamentis emplastrum aut collyrium aut ex sua et aliena lana vestimentum fecerit, dubitandum non est hoc casu eum esse dominum qui fecerit: cum non solum operam suam dedit, sed et partem
26 eiusdem materiae praestavit. Si tamen alienam purpuram quis intexuit suo vestimento, licet pretio- sior est purpura, accessionis viec cedit vestimento: et qui dominus fuit purpurae, adversus eum qui sub- ripuit habet furti actionem et condictionem, sive, ipse eet qui vestimentum fecit, sive alius, nam ’20extin- 'ctae res licet vindicari non possint, condici tamen a ‘ furibus et21 a quibusdam aliis possessoribus pos- 21 ‘sunt." Si duorum materiae ex voluntate domi- norum confusae sint, totum id corpus, quod ex con- fusione fit, utriusque commune est22, veiuti si qui vina sua confuderint aut massas argenti vel auri con- flaverint. sed23 si diversae materiae sint et ob id propria species facta sit, forte ex vino et meile mul- sum aut ex auro et argento electrum, idem iuris est: nam et eo casu communem esse speciem non dubi- tatur. quodsi fortuitu et non voluntate dominorum confusae fuerint vel diversae materiae vel quae eius-
AB (is) sic T&, videtur ... adquisita Dig., videntur ..adqui- aita AB (14) sic ADig. 0, defluere UT (15) sic (pubi icis A'1} Dig., publicum libri, publici legisse videtur 0 (ic) § 25 similis Dig. 41, 1, 7 § 7 (Gai. I. c.) (n) quis BT‘, uter AT”
(18) redigi 2? (19) sic A£ k/, reduci non possunt T (20 ) Gai. 2,79 (21) bi}AD0Gai., vel T (22) est) AT) fit 2? (23) sed]
libri cum &: fuit ne vvd et (edd.)i
INST. II 1
12
DE RERUM DIVISIONE
2fi dem generis sunt-, idem iitria esse placuit. Quodsi frumentum Titii tuo frumento mixtam fuerit, si qui- dem ex voluntate vestra, commune erit, quia singula corpora, id est singula grana, quae cuiusque propria fuerunt, ex consensu vestro communicato sunt, quodsi casu id mixtum fuerit vel Titius id miscuerit sine voluntate tua, uon videtur commune esse, quia sin- gula corpora in sna substantia durant nec magis j fstis casibus commune fit frumentum, quam grex ; communis esse intellegitur, si pecora Titii tuis peco- ribus mixta fuerint: sed si ab _ alterutro vestrum id totum frumentum retineatur, in rem quidem _ actio pro modo frumenti cuiusque competat, arbitrio au- tem indicis continetur, ut is1 aestimet, quale cuius-
29 que frumentum fuerit. 2 Cum in euo solo ali- quis aliena materia aedificaverit, ipse dominus intel- j legitur aedificii, quia omue quod inaedificatur solo cedit, nec tomen ideo is, qui materiae dominus fue- rat, desinit eius dominus esse: sed tantisper neque vindicare eam potest neque ad exhibendum de ea re agere propter legem duodecim tabularum, qua cave- i tur, ne quis tignum alienum aedibus suis inunctum I eximere cogatur, sed duplum pro eo praestet per actionem quae vocatur de tigno iuncto (appellatione autem tigni omnia materia significatur, ex qua3 aedi- I ficia fiunt): qnod ideo provisum est, tae aedificia J rescindi necesse sili, sed si aliqua ex causa dirutum ■ sit aedificium, poterit materiae dominus, 'si non fuerit I duplum iam persecutus1 *, tunc eam vindicare et ad
30 exhibendum agere*. 2 Ex diverso si quis in alieno ! solo sua materia domum aedificaverit, illius fit do- . mus, cuius et solum est. sed hoc casu materiae do- j minus proprietatem eius amittit, quia voluntate eius alienata intellegitur, utique si3 non ignorabat in alieno solo se aedificare: et ideo, licet diruta sit domus, vindicare materiam non possit9, certa illud constat, si iu possessione constituto aedificatore soli dominus petat domum suam esse nec solvat pretium materiae et mercedes fabrorum, posse eum per exceptionem doli mali repelli, utique si bonae fidei possessor fuit qui aedifieasset: nam scienti alienum esse solum pot- est culpa obici, quod temere aedificaverit in eo solo,
31 quod intellegeret alienum esse. 2Si Titius alienam plautam in suo solo posuerit, ipsius erit: et ex di- verso si Titius suam plantam in Maevii solo po- suerit, Maevii planto erit, si modo utroque casu ra- dices egerit, antequam autem radices egerit, eius permanet, cuius et fuerat, adeo autem ex eo, ex7 quo radices agit planta, proprietas cius commutatur, ut, si vicini arborem ita terra* Titii presserit4, ut in eius fundum radices ageret, Titii effici arborem dici- mus10: rationem etenim non permittere ", ut alterius arbor esse intellegatur, quam cuius in fundum ra- dices egisset. et ideo prope confinium arbor posita si etiam in vicini fundum radices egerit, communis
32 fit» 12 Qua ratione autem plantae, quae terra coalescunt, solo cedunt, eadem ratione frumenta quo- que, quae sata sunt, solo cedere intelleguntur, ce- teram sicut is qui in alieno solo aedificaverit, si ab eo dominus petat aedificium, defendi potest per ex- ceptionem doli mali secundum ea quae diximus: ita eiusdem exceptionis auxilio tutus esse potest is, qui alienum13 fundum sua impensa1* bona fide ccnse.vit,
33 12 Litterae quoque, licet aureae sint, perinde char- tis raembranisque cedunt, aesi 13 «olo cedere solent ea quae inaedificantur aut inseruntur: ideoque si in chartis inembranisve tuis carmen vel historiam vel
orationem Titius scripserit ; huius corporis non Ti- tius, sed tu dominus esse indiceris la. sed si a Titio petas tuos libros tuasve membranas esse nec impen- sam scripturae solvere paratus sis, poterit se Titius defendere per exceptionem doli mali, utique si bona fide earum chartarum membranarumve possessionem
34 nanctus est. Si quis in aliena tabula pinxerit, 'quidam putant1 tabulam picturae cedere: 'aliis' videtur picturam 17, qualiscumque sit, tabulae cedere, 'sed 'nobis videtur melius esse tabulam picturae cedere: ridiculum est enim picturam Apellis vel Parrhasii1’ Til accessionem vilissimae tabulae cedere, unde1 14 "si 'a domino tabulae imaginem possidente is qui pinxit 'eam petat nec solvat pretium tabulae, poterit per 'exceptionem doli mali summoveri: at si is qui pinxit 'possideat, consequens est, ut utilis actio domino ‘tabulae adversus eum detur, quo casu, si non solvat 'impensam picturae, poterit per exceptionem doli mali 'repelli, utique si bona fide possessor fuerit 'ille qui ‘picturam imposuit1, illud 'enim1 palum est, quod, sive "is qui pinxit1 subripuit tabulas sive alius, competit “domino tabularum1 furti actio.'
35 Si quis a non domino, quem dominum esse crederet, bona fide fundum emerit vel ex donatione aliave qua iusta causa aeque bona fide acceperit: naturali ratione placuit fructus quos percepit eius esse pro cultura et cura, et ideo si postea dominus supervenerit et fundum viudicet, de fructibus ab eu 'consumptis1 agere non potest, ei vero, qui sciens alienum fundum possederit, non idem concessum est. itaque cum fundo etiam fructus, 'licet consumpti sint ,-0
36 cogitur restituere. Is, ad quem usus fructus fundi pertinet, non aliter fructuum dominus efficitur, quam si eoa ipse perceperit, et ideo licet maturis fructibus, nondum tamen perceptis decesserit, ad heredem eius non pertinent, sed-1 domino proprie- tatis adquiruntur. eadem fere et de colono dicuntur.
37 24 In pecudum fructu etiam fotus est, sicuti lac et pilus et lana: itaque agni et haedi et vituli ct equuli23 statim naturali iure dominii-* sunt fructua- rii, partus vero ancillae in fructu non est itaque ad dominum proprietatis pertinet: absurdum enim vide- batur hominem in fructu esse, cum omnes fructus
38 rerum natura hominum gratia comparavit. Sed si gregis usum fructum quis habeat, in locum de- mortuorum capitum ex fetu fructuarius snmmittere debet, ut et Iuliano visum est, et in vinearum de- mortuarum vel arborum locum alias debet substi- tuere, recte enim colere debet et quasi bonus pater familias uti debet25.
39 Thesauros, quos quis in suo loco invenerit, divus Hadrianus naturalem aequitatem secutus ei concessit qui invenerit, idemque statuit, si quis in sacro aut in religioso loco fortuito casu invenerit, at si quis in alieno loco non data ad hoc opera, sed fortuitu invenerit, dimidium domino soli concessit, et convenienter, si quis in Caesaris loco invenerit, dimidium inventoris, dimidium Caesaris esse statuit, cui conveniens est, ut, si quis in publico loco vel fiscali invenerit, dimidium ipsius esse2", dimidium fisci vel civitatis.
40 27Per traditionem quoque iurc naturali-8 res nobis adquimntur: nihil enim tam conveniens est naturali aequitati, quam voluntatem domini, volentis rem suam in alium transferre, ratam haberi, 'et ideo 'cuiuscnmqne generis sit corporalis res, tradi potest-4 ‘et a domino tradito alienatur, itaque stipendiaria
(l) is] A, id B, ipse T (2) § 29.. 31 ea? Gai l. 2 rer. r.ott. (Dig. 41, 1, t § 15. 12. 13) (3) sic AT ( sed significat T),
onmcs materiae significantur ex quibus (ex qua B) B Dig. (4) agere] Dig. &, de ea re (re om. Ta) ag. AT, de eis ag. B
(3) si om. Ta (g) sic A, potest BT (i) ex om. A
(8) terram BT et in Dig. F 1 (0) Titius presserit ex-
pertes : presserim Dig., ut cogitandum sit de arbore pro-
pagata, gua de re cf. Plin, h. n. 17, 13 Dig. 43, 21, 22 pr.
(10) dicamus edd. (11) sic ATDig., ratio enim non per-
mittit B (12) 5 32. 33 ex Gai l. c. (Dig. 41, 1, 9 pr. § 1)
(13) sic AT, in alienum BDig. • (14) suam impensam B (15) ac Dig. (15) sic AB, videris T, intellegeris Dig. (n) sic ATa, pictura BT* (18) parrasis libri (19) tfai. 2, 73 (20) " Justinianis tribuit Pernice (21) sed;
AB 9, sed omnino T (22) § 37 ex Gai l, 2 rer. coit. [Dig. 22, 1, 28) (23) et equuli) T9, et equulei A, et equi B,
om. Dig. (21) sic AT, dominio B, om. Dig. (25) uti debet] AT, om. B (26) sic BT, esset A (27) 6 45 t». ex Gai l. c. (Dig. 41,1, 9 § 3) (23) iure naturali)
naturalem B (29) sic T, possit AB
DE REBUS INCORPORALIBUS
INST. II 1—4
13
■'quoque et tributaria praedia eodem modo alienantur, ‘vocantur autem stipendiaria et tributaria praedia, ‘quae in provinciis sunt, inter quae nec non Italica ‘praedia ex nostra constitutione 1 nulla difiereima est.
41 Sed si quidem ex causa donationis aut (lotis aut qualibet alia ex causa tradantur, sine dubio trans- feruntur: veuditae vero et traditae non aliter emp- tori adquiruntur, quam ei is venditori pretium sol verit vel alio modo ei satisfecerit, veluti expromissore aut pignore dato, quod cavetur quidem etiam le*e duodecim tabularum: tamen recte dicitur et lure gentium, id est2 iure naturali, id effici, sed st \b qui vendidit fidem emptoris secutus fuerit3, dicendum
42 est4 statim rem emptoris fieri. ‘Nihil aute.m m- terest, utrum ipse dominus tradat alicui rem, an vo-
43 luntate eius alius 5 Qua ratione, si cui 7 libera ne- gotiorum8 administratio a domino permissa fuerit is- que ex liis negotiis rem vendiderit et tradiderit, facit
44 eam accipientis. ‘Interdum etiam sine traditione nuda voluntas sufficit domini ad rem transferendam, veluti ei rem, quam tibi aliquis commodavit aut lo- cavit aut apud te deposuit, vendiderit tibi8 aut do- naverit. quamvis enim ex ea causa tibi eam non tradiderit, eo tamen ipso, quod patitur tuam esse, statim adquiritur tibi proprietas perinde ac si eo no-
45 mine tradita fuisset. ‘Item si quis merces in horreo depositas vendiderit, simul atque claves horrei tradiderit emptori, transfert proprietatem mercium ad
46 emptorem. 6 Hoc amplius in terdum. et in incertam personam collocata10 voluntas domini transfert rei proprietatem : ut ecee praetores vel consules, qui missi- lia iactant in vulgus, ignorant, quid eorum quisque excepturus sit, et tamen, quia volunt quod quisque exceperit eius esse, statim eum dominum efficiunt. 41 Qua ratione verius esse videtur et, si rem pro derelicto a domino habitam occupaverit quis, statim eum dominum effici, pro derelicto autem habeto, quod dominus ea mente abieeerit, ut id rerum sua- rum esse nollet, ideoque statim dominus esse desinit. 48 "Alia causa est earum rerum, quae in tem- pestate maris levandae navis causa eiciuntur. hae enim dominorum permanent, quia palam est eas non eo animo eici, quo12 quis eas habere non vult, sed quo magis cum ipsa nave periculum maris effugiat: qua. de causa si quis cas fluctibus expulsas vel etiam in ipso mari mactus lucrandi animo abstulerit, furtum committit, nec longe discedere videntur ab bis, quae de rheda currente13 non intellegentibus dominis ca- dun t.
n
DE REBUS INCORPORALIBUS.
14 'Quaedam praeterea res corporales sunt, quae- } fdam incorporales. Corporales hae sunt, quae sui natura tangi possunt: veluti fundus homo vestis au- rum argentum et denique aliae res innumerabiles, r hmorp orales autem sunt, quae tangi non possunt, qualia sunt ea, quae in iure consistunt: sicut here- unas, ususfructus15, obligationes quoquo modo con- i actae, nec ad rem pertinet, quod in hereditate res corporales continentur: nam et fructus, qui ex fundo corporales spnt et id, quod ex aliqua 'vehito1™,? U?.blS debe-tur.> plerumque corporale est, 'tic if. us .mo pecunia: nam ipsum ius heredita- 3 1US uten<ii Luendi ct ipsum ius obli-
_ _ ius incorporale est. Eodem numero sunt iura
fuerit"! Bn p1’ 1 * ld est] et -B (3) secutus
em ji ’ 8e,c?t'fus (secutus A‘) est A (4) dic. est « i i) o? V 42"4fi ex 0ai l- 2 rer. coti. (Dio. 41, i, 9 eius rei perni^8-/^’ aliquis ■*%, alius aut possessio
em. B (10) 8{c Amf’ "“""«r neg‘ AT (5) tibi I 2 «r. Juma 41 <«?. § 48 «
ente] AT. om B ' ’ ® 5 8) (i2> quod
rente] AT, om. B *’ " S *> ^ quod Di9- O3) eur-
(14) Gai. 2, 12, .14 Dia. 1, g
ususfructus usus libri rLi t,.-?13.-1 ,l-c ~al.' T*!g'
tiu) successionis Gat. Dig.
'praediorum urbanorum et rusticorum', quae etiam servitutes vocantur.
ni17
DE SERVITUTIBUS
13 Rusticorum praediorum iura sunt haec: iter actus via aquae ductus, iter est ius euudi ambulandi ho- mini, non etiam iumentum agendi vel vehiculum : actus est ius agendi vel iumentum vel vehiculum, itaque qui iter habet, actum non habet. _ qui actum habet, et 19 iter habet eoque uti potest etiam sine iu- mento. via est ius eundi et agendi ‘et ambulandi': nam et iter et actum in se via continet, aquae ductus
1 est ius aquae ducendae per fundum alienum. “Prae- diorum urbanorum sunt servitutes, quae aedificiis in- haerent, ideo urbanorum praediorum dictae, quoniam aedificia omnia urbana praedia appellantur, etsi in villa aedificata sunt, item praediorum urbanorum servitutes sunt hae: ut viciniis. onera victo sustineat: ut in parietem cius liceat vicino tignum immittere: ut stillicidium vel flumen recipiat quis in aedes suas vel in aream21, vel non recipiat: et ne altius tollat
2 quis aedes suas, ne luminibus vicini oifieiato. 22 In rusticorum praediorum servitutes 23 quidam computari recte putant aquae haustum, pecoris ad aquam ad- pulsum, ius pascendi, calcis coquendae, liarenae fo- diendae.
3 22Ideo autem hae servitutes praediorum appellan- tur, quoniam sine praediis constitui non possunt, nemo enim potest servitutem adquirere urbani vel rustici praedii, nisi qui habet praedium, nec quis-
4 quam debere, nisi qui habet praedium. Si quis velit vicino aliquod ius constituere, pactionibus at- que stipulationibus id efficere debet. 24potest etiam iu testamento quis heredem suum damnare, ne altius tollat23, ne luminibus aedium vicini officiat: vel nt patiatur eum tignum in parietem immittere vel stilli- cidium habere: "vel ut patiatur eum per fundum ire agere aquamve ex eo ducere.
IV 23
DE USU FRUCTU.
27 Usus fructus est ius alienis rebus utendi frueudi salva rerum substantia, est enim ius in corpore: quo
1 sublato et ipsum tolli necesse est. Usus frucius a proprietate separationem recipit idque plurimis 24 modis accidit, ut ecce si quis alieni usum fructum legaverit: nam heres nudam habet proprietatem, legatarius usum- fructum : et contra si fundum lega- verit deducto usu fructu, legatarius nudam habet proprietatem, heres vero usum fructum: item alii usum fructum, alii deducto eo fundum legare potest. 20 sine testamento vero si quis velit alii usum fructum constituere, pactionibus et stipulationibus id efficere debet, ne tamen in universum inutiles essent, pro- prietates semper abscedente usu fructu, placuit cer- tis modis extingui usum fructum et ad proprietatem
2 reverti. Constituitur autem usus fructus non tan- tum in fundo et aedibus, verum etiam in servis et iumentis cetcrisque rebus exceptis his quae ipso usu consumunto: nam eae30 ueque naturali ratione ne- que civili reeipiunt usum fructum, quo numero sunt vinum oleum frumentum vestimenta, quibus proxima est pecunia numerata: namque in ipso usu adsidua
(lf) Of. Dig. 8 Cod. 3, 34 (18) pr. ex Utp. I. 2 imt.
(Dig. 8, 3, 1 pr.) (19) et] T Dig. &, om. B (20) § 1 *w. ex Ulp. I. c. (Dig. 8, i, 1 pr.)? (21) sic BT^S, vel in
cloacam add. dett. (22) $ 2. 3 ex TJlp. I. c. (Dig. 8, 3, 1 j i et 8, 4, 1 § 1) (23) sic TQ, servitute B (24) § 4 [in. ex
Gai l. 2 rer. cott. (Dig. 8, 4, 1G) (25) tollat] BT*. aede»
suas tollat Dig.
(2G) Cf. Gai. 2, 30. 33 Dig. 7, 1, 4. 5; 33, 2 Cod. 3, 33 (27) pr. ex Dig. 7, 1, 1. 2 (Paul. 1. 3 ad Vitell. et Ceis. I. is dig.) (23) sic BT, pluribus dett., nolloli & (29) $ 1 firi. § 2 in. ex Gai l. 2 rer. cott. (Dig. 7, 1, 3 pr. § 1) (30) eae] B, eae res T
IXST. 11 4—6
I'E USU ET HABiTATlONS
14
jj emutatione quodammodo extinguitur. sed utilitatis tausa senatus censuit posse etiam carum rerum usum fructum constitui, ut tameu eo nomine heredi utiliter caveatur, itaque si pecuniae usus fruetus legatus sit, ita datur legatario, ut eius fiat, et legatarius satisdat heredi de tanta pecunia restituenda, si morietur aut capite minuetur, ceterae quoque res ita traduntur legatario, ut eius fiant: sed aestimatis his satisdatur, ut, si morietur aut capite minuetur, tanta pecuuia restituatur, quanti eae fuerint aestimatae, ergo se- natus non fecit quidem earum rerum usum fructum (nec enim poterat), sed per cautionem quasi usum
3 fructum constituit. linitur autem usus fructus i morte fructuarii et 'duabus capitis deminutionibus, ■ maxima et media', et non utendo 'per modum et tem- j 'pus. quae omnia1 nostra statuit constitutio1', item finitur usus fructus, si domino proprietatis ab usu- ■ fructuario cedatur (nam extraneo cedendo nihil agi- ■, tur): vel ex contrario si fructuarius proprietatem rei ailquisierit, quae res consolidatio appellatur, eo am- plius constat, si aedes incendio consumptae fuerint vel etiam terrae motu aut vitio suo corruerint, ex- tiiigui usum fructum et ne areae quidem usum fructum
4 deberi. Cura autem finitus fuerit usus fructus, revertitur scilicet ad proprietatem et ex eo tempore nudae proprietatis dominus incipit plenam habere in re potestatem.
V2 * * *
DIC USU ET HABITATIONE.
‘Isdem istis modis, quibus usus fructus constituitur, etiam nudus usus constitui solet isdemque illis modis
1 finitur, quibus et usus fructus desinit. Minus au- tem scilicet iuris in usu est quam in usu fructu, namque is, qui fundi nudum usum habet, niliil ulte- rius nabere intellegitur, quam ut oleribus pomis flo- ribus feno stramentis lignis ad usum cottidianum utatur: °in coque fundo hactenus ei inorari licet, ut neque domino fundi molestus sit neque his, per quos opera rustica fiunt, impedimento sit: nec ulli alii iuB quod habet aut vendere aut locare aut gratis con- cedere potest, 'cum is qui usum fructum habet potest
2 haec omnia facere*6. Itera is, qui aedium usum habet, hactenus iuris habere intellegitur, ut ipse tan- tum habitet, nec hoc ius ad alium transferre potest: et vix receptum videtur, ut hospitem ei recipere li- ceat. et cum uxore sua liberisque suis, item libertis "nec non aliis liberis personis, quibus non minus quam servis utitur1, habitandi ius habeat, et convenienter si ad mulierem usus aedium pertineat, cum marito
3 ei 7 * habitare liceat. Item is ®, ad quem servi usus pertinet, ipse tantum operis9 atque ministerio eius uti potest: ad alium vero nullo modo ius suum trans- ferre ei concessum est. idem scilicet iuris est et in
4 mmento. Sed 19 si pecoris vel ovium usus legatus fuerit, neque lacte neque agnis neque lana utetur usuarias, quia ea in fructu sunt, plane ad sterco- randum agrum suum pecoribus uti potest.
b Se.d si cui habitatio legata 'sive aliquo modo constituta* sit, neque usus videtur neque usus fractus sed quasi proprium aliquod ius. ‘quam habitationem ‘habentibus propter rerum utilitatem secundum Mar- ‘celli sententiam nostra decisione 11 promulgata 12 per- ‘misimus non solum in ea degere, sed etiam aliis lo- ‘careJ*
t> Haec de servitutibus et usu fructu et usu et habitatione dixisse sufficiat, de hereditate autem et de obligationibus suis locis proponamus, exposuimus summatim, quibus modis iure gentium res adquirun-
tur: modo videamus, quibus modis legitimo et civili iure adquiruntur.
VI n
DE USUCAPIONIBUS KT LONGI TEMPORIS POSSESSIONIBUS.
Tnre civili constitutum fuerat, ut, qui bona fide ab eo, 'qui dominus non